Kategoriyalar

Мулкчилик муносабатларининг иқтисодий моҳияти

Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Mehnat orqali avloddan­avlodga o‗tgan boyliklar va tabiat in‘om etgan boyliklar mulk bo‗lib kelgan. Mulk egasi bo‗lish yoki bo‗lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei, ularning ijtimoiy maqomi yuzaga keladi. Iqtisodiyot doimo mulkiy munosabatlarga asoslanadi. Mulkchilikning qay darajada rivojlanganligi mamlakat iqtisodiy ravnaqini ko‗rsatib beradi. Mulkchilik munosabatlari ­ jamiyatdagi boyliklarni o‗zlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlar. Mulkchilik, birinchidan, inson bilan boylik o‗rtasidagi munosabat, ikkinchidan, boylik yuzasidan kishilar o‗rtasidagi munosabat. Mulkchilik o‗zlashtirish borasidagi munosabat bo‗lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat mulkchilikning ajralmas unsurlaridir. Egalik qilish - mulkdorlik huquqining mulk egasi qo‗lida saqlanib turishidir. Egalik sharoitida mulk bo‗lgan boylik qisman o‗zlashtiriladi. Mulkka egalik saqlangan xolda, uni amalda ishlatish o‗zga qo‗lida bo‗ladi. Buning oqibatida mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni amalda ishlatuvshi o‗zlashtiradi. Foydalanish, ishlatish-mulk bo‗lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‗llab, xo‗jalik jarayoniga kiritib, undan natija olish. Foydalanish yuz berganda boylik daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o‗z mulkini o‗zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo‗lda bo‗ladi. YA‘ni mulkdor Mehnatidan topgan foydani o‗zi o‗zlashtiradi. Tasarruf etish - mulk bo‗lgan boylik taqdirini mustaqil ral etish, ya‘ni mulkni sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab­avaylab ko‗paytirish yoki uni yo‗qotib yuborishdan iborat xatti­xarakatlarni amalga oshira bilishdir. Mulkdor o‗z mol­mulkiga nisbatan qonunga zid bo‗lmagan har qanday xatti­xarakatlarni qilishga raqlidir. U mulkdan qonun bilan taqiqlanmagan har qanday xo‗jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshira oladi.