Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

 
11.1.-rasm. Pensiya tizimi moliyaviy barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari 
 
O’zbekiston Respublikasi Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi byudjeti 
defitsitini yo’qotish va moliyaviy resurslarni barqarorligini ta’minlash uchun 
pensiya tizimini takomillashtirishga qaratilgan quyidagi chora-tadbirlar ishlab 
chiqildi (-rasm). Ta’rif siyosatini takomillash-tirishda pensiya huquqini 
shakllantirish avvalgi yillardagi pensionerlar oldidagi pensiya majburiyatlarini 
moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Ushbu majburiyat ob’ektiv birdamlik 
majburiyatidan kelib chiqib, bir tomondan ishlovchilar va ikkinchi tomondan ish 
beruvchi va davlatga qo’shimcha yuk bo’lib tushadi. Ushbu qo’shimcha majburiyat 
pensiya 
tizimining 
barcha 
qatnashchilari 
uchun 
iqtisodiy 
jihatdan 
muvozanatlashgan bo’lib, sug’urtachilar va byudjet o’rtasida taqsimlanishi lozim.
Пенсия тизими молиявий барқарорлигини таъминлаш 
йўналишлари 
 
Тариф 
сиёсати 
Имтиёзли 
пенсия 
турлари 
Пенсия 
ёши 
Жамғари-
ладиган 
йўналиш 
Пенсия ҳуқуқ ва 
мажбуриятларни тартибга
солиш 
Пенсия тизими давлат томонидан 
тартибга солинишини оператив 
усуллари (индексациялаш, 
ишловчи пенсионерлар, пенсия 
захиралари) 

---

443 
Pensiya ta’minoti tizimini institutsional mohiyatidan kelib chiqqan holda, eng 
muhim masalani barcha mehnat pensionerlarini moddiy ta’minotini barqaror 
mexanizmini yaratish vazifasini to’liq hal etilmaganligi ushbu muammoni alohida 
o’rganish zarur ekanligidan dalolat beradi. 
Davlat tomonidan tarif siyosatini tartibga solish uchun to’g’ridan-to’g’ri badallik 
stavkasi oshirilishi yoki bilvosita sug’urta to’lovi hisoblanishida regressiv yoki 
progressiv shkala joriy qilinishida sug’urtalanadigan daromad chegarasi darajasi 
qayta ko’rib chiqilishi orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlatning tarif siyosati 
tartibga solinishida mehnat bozorining rasmiy va norasmiy sektori, o’zini-o’zi 
bandlik bilan ta’minlovchi aholi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari 
sug’urta yili qiymatidan kelib chiqqan holda badal to’laydi. Shu sababga ko’ra, 
tarif siyosatini takomillashtirish o’zini-o’zi bandlik bilan ta’minlovchi fukarolarni 
qarilikdagi moddiy ta’minotini kengaytirish uchun ularga badallar to’lash orqali 
sug’urtalangan shaxslarga mehnat pensiyalarini shakllantirish huquqi beriladi.
Pensiya ta’minotida sug’urtalangan shaxslarning pensiya huquqlari buzilmagan 
holda, sug’urtalovchi tomonidan Pensiya jamg’armasi byudjetning muvozanati 
ta’minlanishi lozim. Aholining jinsiy tarkibi
-
aholi tarkibidagi erkaklar va 
ayollarning son jihatdan nisbati, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan 
belgilanadi. Ko’pgina mamlakatlarda, ikkita eng yirik mamlakatni (Xitoy va 
Hindistonni) istisno etganda ayollar soni erkaklar sonidan ustunlik qiladi. Barcha 
mamlakatlarda ayollar hayotining davomiyligi erkaklarnikiga nisbatan uzoqroq 
hisoblangan.
Mamlakatimizda 2015 yilda pensiya oluvchilar tarkibida yoshga doir pensiyalarni 
– 73.6 %ni, nogironlik pensiyalarini 13.1 %ni, boquvchisini yo’qotganlik pensiya 
oluvchilar soni 5.6 5% ni va ijtimoiy pensiya oluvchilar soni 7.7 %ni tashkil etdi.
Fuqaro o’z pensiyasi yaratishida sug’urtalangan shaxs to’layotgan badallari 
mutanosib ravishda aks ettirilishi lozim. Pensiyani hisoblash talablarida pensiya 
tizimining yillik daromadlari shakllanishida sug’urtalangan shaxsning ulushini 
hisobga olish kerak. O’zbekiston Respublikasining pensiya tizimi sug’urta asosida 
shakllantiriladigan va aholining ma’lum bir ehtiyojlarini qondirish uchun 

---

444 
yo’naltirilgan Pensiya jamg’armasini shakllantirish va undan foydalanishga 
asoslanadi.
Makroiqtisodiy va mehnat sohasidagi siyosatdagi o’zgarishlar bilan bog’liq holda 
pensiya tizimlarini isloh etilmoqda. Bunda asosiy e’tibor mehnatga layoqatli 
yoshdagilarning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi bandlik darajasini o’zgartirish, 
kutilayotgan umr davomiyligini uzaytirish va mehnat migratsiyasini oshirishga 
qaratiladi. Ayrim mamlakatlar katta yoshdagi xodimlar uchun to’liq bandlik 
holatidan to pensiyaga chiqqunga qadar ish haqini muntazam va kafolatlangan 
holda to’lash sharti bilan ish vaqti miqdorini bosqichma-bosqich kamaytirish 
imkoniyatini yaratib berishdi. Shuni ta’kidlash zarurki, turli mamlakatlarda pensiya 
tizimlarini isloh etish yuqorida qayd etilgan pensiya tizimlarini aralash qo’llash 
orqali amalga oshirildi. Tahlillar ko’rsatishicha jahonda pensiya modellarining 250 
dan ortiq variantlari mavjud bo’lib, faqat Chili, Boliviya, Salvador, Meksika va 
Qozog’istonda to’liq jamg’ariladigan pensiya tizimi joriy etilgan. Pensiya 
tizimining o’rta va uzoq istiqboldagi maqsadi pensionerlarning asosiy ijtimoiy 
huquqlarini amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratishdir. Fuqarolar pensiyaga 
chiqqanidan so’ng o’zini himoyalangan his qilishi uchun pensiyaning eng kam 
miqdorini, ѐsh bo’yicha va nogironlik pensiyalarini oshirish maqsadga muvofiq 
bo’ladi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish bilan bog’liq mauammolar shundaki, 
2030 yilga borib mamlakatimizda pensionerlar soni ikki baravar ko’payadi. 
Jahon bankining prognozlariga ko’ra esa O’zbekiston aholisi 2050 yilga borib 39 
mln. kishiga etishi kutilmoqda. Mamlakatdagi o’rtacha umr davomiyligi 
ko’rsatkichi 68 yildan 72 yilga oshadi va 65 ѐshdan katta bo’lgan iqtisodiy faol 
aholi ulushi 4,4 foizdan 13,4 foizga etishi mumkin (-jadval). O’zbekistonda ushbu 
nisbatga yashirin iqtisodiyotda band bo’lganlar sonini ortishi, bandlik sohasidagi 
holat, mehnat migratsiyasi oqimi va demografik vaziyat jiddiy ta’sir ko’rsatadi.