Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

 
10.6.
 
Pensiya ta’minoti ichki nazorat guruhlarini shakllantirish 
mexanizmi va uning sub’ektlari 
 
Ichki nazorat – tashkilotning jami xodimlari tomonidan riskni anglash darajasini 
belgilab beruvchi yuqori lavozimli shaxs, boshqa rahbarlar va qator davlat 
xizmatchilarining risklarni boshqarish tizimiga umumiy munosabatidir. Ichki 
nazorat davlat tashkilotida risklarni boshqarishning qolgan omillari uchun 
poydevor hisoblanadi. Intizom va tuzilmaviy bo’linmalar faoliyati tartibli tashkil 
qilinishini ta’minlaydi. U quyidagilarni o’z ichiga oladi:

risklarni boshqarish asosi (tashkilot rahbari hisoblanadi); 

tashkilotlarning riskka moyilligini aniqlash; 

tashkilotlarda jamoaviy boshqaruv organi tomonidan amalga oshirilayotgan 
risklarni boshqarish ustidan nazorat; 

barcha rahbarlar 
va 
xodimlar 
halolligi, 
ular tomonidan davlat 
xizmatchilarining ahloq qoidalariga rioya qilinishi;

tashkilotlarning barcha xodimlari bilim va ko’nikmalarining yuqori darajasi;

---

397 

tashkilotlar rahbarlarining turli bo’g’indagi davlat xizmatchilari o’rtasida 
vakolat va majburiyatlarni taqsimlash tizimi. 
Tashkilotlarning riskka moyilligi riskli muhit doirasida asosiy tushuncha 
hisoblanadi – ya’ni manfaatdor iste’molchilarga davlat xizmatlari taqdim etish 
jarayonida tashkilot o’z zimmasiga olishga tayyor moddiy zarardir. Riskka 
moyillik miqdoriy va sifat jihatidan aniqlanishi mumkin. Tashkilotlar strategiyasini 
ishlab chiqishda strategiyani hayotga tadbiq etishdan kutilgan samara va 
tashkilotlarning riskka moyillik uzviy bog’lanishda bo’lishini ta’minlash zarur.
Nazorat boshqaruvning bir funktsiyasi sifatida boshqariladigan ob’ekt 
faoliyati monitoringini amalga oshiradi. Monitoring qabul qilingan qarorlar 
maqsadi va samaradorligini baholash, ularning ijrosi natijalari yuzasidan 
chetlanishlarni aniqlash va ularni tuzatishni amalga oshirish imkonini yaratadi. 
Shunday qilib nazorat boshqaruvi shunday bosqichda amalga oshiriladiki, haqiqiy 
sodir etilgan voqelik qabul qilingan rejalarga muvofiq kelishi aniqlanadi. Agar 
chetlanishlardagi xolatlar salbiy bo’lsa, u holda ularning vujudga kelish sababi va 
aybdorlari aniqlaniladi va ularni tuzatishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi.
Moliyaviy operatsiyalarga ta’sir qiluvchi risklar asosida moliyaviy risklarni 
o’rganamiz. Moliyaviy risklarni boshqarish o’z ichiga sakkizta o’zaro aloqador 
omillarni qamrab oladi, ular jumlasiga quyidagilar kiritiladi: ichki muhit; maqsad 
va vazifalar qo’yilishi; hodisalarni aniqlash; risklarni baholash; risklarga ta’sir 
ko’rsatish; ichki nazorat chora-tadbirlarini ko’rish; axborot ayirboshlash; 
monitoring. 
«Taqdim etilishi zarur bo’lgan ijtimoiy xizmatlar uchun to’lovsizlik holati 
statistikasi va tasdiqlangan byudjet mablag’lari bo’yicha ijrosizlik, kelgusida 
kutilayotgan holatlarga, shuningdek, «yuqoridan quyiga» va «quyidan yuqoriga» 
yondoshuvlarini bir vaqtning o’zida qo’llanilishiga asoslanishi lozim. Ichki 
nazoratda bir hodisa boshqasiga turtki berishi mumkin, ayrim hodisalar bir 
vaqtning o’zida sodir bo’lishi mumkin. Shu kabi o’zaro aloqador jami xodisalar 

---

398 
davlat tashkiloti rahbariga ma’lum bo’lishi lozim»
185
. 
Pensiya jamg’armasi mablag’laridan qat’iy maqsadli foydalanilishni ta’minlash 
maqsadida Pensiya jamg’armasi bo’limlari tomonidan pensiya va nafaqalar to’lovi 
ustidan monitoring ishlari amalga oshiriladi. Pensiya jamg’armasi bo’limlarida 
Monitoring guruhi rahbari va har bir inspektori pensiya va nafaqa bo’yicha 
aniqlangan ortiqcha to’lovlar summalari, har oylik chegirmalar va undirilgan 
mablag’lar summasi, shuningdek har bir qarzdorlik bo’yicha ularning qoldiqlari 
oylik hisobotini yuritadi. 
Monitoring o’tkazish davomida aniqlangan huquqbuzilish holatlari bo’yicha 
monitoring uchun mas’ul tomonidan shaxs yoki tegishli fuqarolarni o’z-o’zini 
boshqarish organi vakili ishtirokida dalolatnoma rasmiylashtiradi.
Pensiya jamg’armasi bo’limlari tomonidan joriy oyning 15-sanasiga qadar 
Pensiya 
jamg’armasining 
hududiy 
boshqarmalariga 
Talabnomalarni 
moliyalashtirish uchun pensionerlar va nafaqa oluvchilarning vafoti, ko’chib 
ketganligi, vaqtincha yo’qligi va boshqa sabablarga ko’ra to’lanmasdan qaytarilgan 
pensiya va nafaqalar summalari to’g’risida tezkor ma’lumotni mazkur 
Yo’riqnomaning muvofiq shaklda taqdim etadilar. Pensiya jamg’armasi hududiy 
boshqarmalari tomonidan to’lov oyining 18-sanasiga qadar Talabnomalarni 
moliyalashtirish uchun pensionerlar va nafaqa oluvchilarning vafoti, ko’chib 
ketganligi, vaqtincha yo’qligi va boshqa sabablarga ko’ra to’lanmasdan qaytarilgan 
pensiya va nafaqalar summalari to’g’risida jamlanma tezkor ma’lumotni mazkur 
Yo’riqnomaga muvofiq shaklda tuzadilar va Pensiya jamg’armasining ijro etuvchi 
apparatiga taqdim etadilar.
Pensiya jamg’armasi ijro etuvchi apparati pensiya va nafaqalar to’lovi uchun 
xarajatlarni joriy oyning 15-sanasigacha — o’tgan to’lov oyi talabnomasi hisob-
kitobidan kelib chiqib 50 foizdan kam bo’lmagan summalarda; joriy oyining 27-
sanasigacha — Pensiya jamg’armasi hududiy boshqarmalari tomonidan taqdim 
185
Germaniyada risklarni boshqarish bo’yicha asosiy hujjat (Davlat sektorida ichki nazoratning xalqaro standartlari) da 
amalga oshirilgan, unga muvofiq risklarni aniqlash yondoshuvlari quyidagilardan iborat. Bir tomondan, tashkilotlarda 
maxsus ishchi guruh tuzilib, ularga barcha operatsiyalar, faoliyat jarayonlari va yo’nalishlarini tashkilot xodimlari vazifalariga 
nisbatan tahlil qilish, uning faoliyati bilan bog’liq barcha risklarni aniqlash topshiriladi. Boshqa tomondan, har bir bo’linma 
o’z faoliyati va u bilan bog’liq risklarni tahlil qilib borishi talab qilinadi, keyin esa tahlil natijalari yuqori bo’g’in 
rahbarlariga taqdim etiladi. 

---

399 
etilgan jamlanma tezkor ma’lumotlarda aks ettirilgan to’lanmasdan qaytarilgan 
pensiya va nafaqalar mablag’lari summalarini hisobga olingan holda joriy to’lov 
oyi talabining qolgan summasi moliyalashtiriladi. 
Monitoring har oyda tanlov asosida Pensiya jamg’armasi bo’limida hisobda 
turgan pensionerlar va nafaqa oluvchilarning 8 foizidan kam bo’lmagan holda, 12 
oy yakunlari bo’yicha esa barchasini qamrab olgan holda o’tkaziladi. Har yilning 
boshida Pensiya jamg’armasi bo’limi boshlig’ining buyrug’i bilan monitoring 
o’tkazish grafigi tasdiqlanadi. Mazkur buyruqda Pensiya jamg’armasi bo’limining 
mas’ul xodimlarini ko’cha va uchastkalar bo’yicha biriktirish, ish rejasi (ish kuni 
tartibini nazarda tutgan holda, haftasiga kamida 2 kun mobaynida monitoring 
o’tkazilishi) va o’rganish grafigi; monitoring o’tkaziladigan kunda kamida 40 — 
50 nafar pensioner va nafaqa oluvchilarni monitoringdan o’tkazish talablari ko’zda 
tutilgan bo’lishi lozim. Monitoring o’tkazish uchun mas’ul Pensiya jamg’armasi 
xodimi tegishli uchastkalarda yashovchi pensionerlar va nafaqa oluvchilar, 
ularning pensiyalari hamda nafaqalari miqdorlari aks ettirilgan ro’yxat bilan 
ta’minlanadi.
Monitoring o’tkazish davomida Pensiya jamg’armasi bo’limi tegishli pochta 
aloqasi ob’ektlaridan quyidagilarni talab qilish huquqiga ega: 

22610 — «O’ZBEKISTON POCNTASI» AJ tarkibiy bo’linmalari tomonidan 
to’lanadigan pensiya va nafaqalar» balans hisobvarag’ining ko’chirmasi; 

pensiya va nafaqa to’lovi amalga oshirilgan ishonchnomalarning asl 
nusxalarini, shuningdek pensiya va nafaqalar to’lovi bilan bog’liq boshqa 
hujjatlarni. 
Monitoring guruhi inspektorlari shuningdek Pensiya jamg’armasi bo’limiga 
qabulga kelgan pensionerlar va nafaqa oluvchilar bilan monitoring o’tkazadilar va 
monitoring natijalari bo’yicha anketani rasmiylashtiradilar. Monitoring uchun 
mas’ul monitoring natijalari bo’yicha hujjatlarni Pensiya jamg’armasi bo’limi 
boshlig’iga taqdim etadi. Pensiya jamg’armasi bo’limi boshlig’i monitoring 
natijalari bo’yicha tegishli qaror qabul qiladi yoki nazorat maqsadida qo’shimcha 

---

400 
o’rganishni tashkil etadi. Zarur hollarda Pensiya jamg’armasi bo’limi tasdiqlangan 
grafiklardan tashqari to’satdan o’rganishlar tashkil etish huquqiga ega.
Monitoring uchun mas’ul har bir pensioner va nafaqa oluvchi bilan suhbat 
o’tkazadi, natijasi bo’yicha Monitoring natijalari bo’yicha anketani to’ldiradi.
Monitoring davomida monitoring uchun mas’ul quyidagi faktlarni aniqlaydi: 

pensioner yoki nafaqa oluvchining tirik ekanligi; 

ishga joylashganligi; 

yashash joyi o’zgarganligi yoki O’zbekiston Respublikasidan tashqarisiga 
doimiy yashash uchun ko’chib ketganligi; 

jazoni ijro etish muassasasida ekanligi; 

doimiy (vaqtinchalik) ro’yxatdan o’tgan joyi; 

pasportning amal qilish muddati; 

keksalar va nogironlarning internat uylarida yashayotganligi; 

ishonchnoma orqali pensiya va nafaqa to’lovi to’g’ri to’lanayotganligi; 

pensiya va nafaqani qaydnomada ko’rsatilgan pensionerga yoki nafaqa 
oluvchiga shaxsan to’lanayotganligi; 

bank plastik kartochkasining mavjudligi; 

pensiya va nafaqa to’loviga ta’sir qiladigan boshqa holatlar. 
Pensiya jamg’armasi bo’limi monitoring natijasida aniqlangan faktlar yuzasidan 
tegishli pochta aloqasi ob’ektlariga va tijorat banklari filiallariga kamchiliklarni 
bartaraf etish, shuningdek mablag’larni tiklashga oid zarur chora-tadbirlarni 
ko’rish uchun xat (murojaat) yuboradi. Pochta aloqasi ob’ekti va tijorat banki filiali 
kamchiliklarni bartaraf etish va o’zlashtirilgan mablag’larni yoki noqonuniy 
to’langan pensiya va nafaqalar summalarini tiklanishi bo’yicha chora-tadbirlar 
ko’radi. Pensiya jamg’armasi hududiy boshqarmasi tomonidan Pensiya 
jamg’armasi bo’limlari xodimlarini jalb qilgan holda o’tkazilayotgan monitoring 
sifati o’rganiladi. 
Pensiya jamg’armasi bo’limi monitoring natijasida aniqlangan faktlar yuzasidan 
tegishli pochta aloqasi ob’ektlariga va tijorat banklari filiallariga kamchiliklarni 

---

401 
bartaraf etish, shuningdek mablag’larni tiklashga oid zarur chora-tadbirlarni 
ko’rish uchun xat (murojaat) yuboradi. Pochta aloqasi ob’ekti va tijorat banki filiali 
kamchiliklarni bartaraf etish va o’zlashtirilgan mablag’larni yoki noqonuniy 
to’langan pensiya va nafaqalar summalarini tiklanishi bo’yicha chora-tadbirlar 
ko’radi. Pensiya jamg’armasi hududiy boshqarmasi tomonidan Pensiya 
jamg’armasi bo’limlari xodimlarini jalb qilgan holda o’tkazilayotgan monitoring 
sifati o’rganiladi. Ortiqcha to’langan pensiya puli bo’yicha qarzdorlik to’liq 
uzilgunga qadar pensiya to’lash to’xtatilgan hollarda qolgan qarz sud tartibida 
byudjetga undiriladi. Ijrosi ta’minlangan ijro hujjatlari kuzatuv xati bilan tegishli 
tuman (shahar) sud ijrochilari bo’limiga qaytarilishi lozim.