Касимова Гуляр Ахматовна

23,8
26,5
31,2
37,5
48,3
60
0
10
20
30
40
50
60
70
1
2
3
4
5
6
Демографик оғирлик
АҚШ
Япония
Германия
Франция
Италия
Б-Британия
100
104,8
113
119,8
124,7
172,2
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
1995 йил
2000
2010
2020 йил
2030 йил
2050 йил
Ривожланган давлатларда 2050 йилгача бўлган ахоли
ҳолати
АҚШ аҳолиси
Япония аҳолиси
Германия аҳолиси
Франция аҳолиси
Италия аҳолиси
Буюк Британия аҳолиси
1.4.2.-расм. Ривожланган давлатларда 2050 йилгача бўлган 
аҳолининг ўзгариши
1
.
Хорижий давлатлар ахолининг демографик холати узгарганлиги 
сабабли яратилган ЯИМ нинг катта миқдорини пенсия харажатлари учун
сарфлашга мажбур бўлмоқда. Қуйидаги расмда ривожланган давлатларда 
2050 йилгача бўлган аҳолининг ўзгариши берилган. АҚШда пенсия
тизими жорий этилган 1935 йили пенсия харажатлари учун мамлакатда
яратилган ЯИМниг 0,2 фоизини сарфлаган бўлса, ҳозирда, пенсионерлар
сони аҳоли умумий сонининг 10,0 фоизини ташкил этган ҳолатда уларга
сарфланаётган харажатлар ҳажми ЯИМнинг 6,0 фоизини ташкил этмоқда.
Италияда пенсионерларга пенсия тўлаш учун ЯИМнинг 14,0 фоизи,
Туркияда эса 7,2 фоизи сарфланмоқда. Натижада мамлакатда ишсизлар
1
Пенсионные системы в период кризиса: Регионалный доклад по странам Европы и Центральной Азии.
Документ все мирного банка. 2014. –С. 15. 

---

69 
сонининг кўпайиши, ўз навбатида ушбу фондлардан ишсизларга берилувчи
нафақалар ва уларни қайта тайёрлашга сарфланувчи харажатлар
миқдорининг ўсишига олиб келади. Демак, миллий иқтисодиётда
ишсизлар сонининг ортиб бориши бир томондан, ижтимоий суғурта
фондлари даромадларини камайишига олиб келса, иккинчи томондан,
ишсизлар учун берилувчи нафақалар учун харажатларни янада ўсишига 
олиб келади
.
Аҳолиниг ёшга кўра таркиби— аҳолининг ёш гуруҳлари, авлодлар 
бўйича тавсифи демографик, ижтимоий ва иқтисодий таҳлил учун асос 
бўлади. Ҳаёт циклларини даврийлаштириш турли муаллифларда турлича 
асосга эга. Демограф олим Б.Ц.Урланис тасниф асосига индивиднинг 
ижтимоий фойдали меҳнатдаги иштирокини қўяди: никоҳгача давр 
(гўдаклик даври — 3 ёшгача, боғча ёши — 3—6, мактаб ёши — 7—15); 
ишчилик даври (ёшлик даври — 16—24, йигитлик даври — 25—44, ўрта ёш 
даври —45—59); ишчиликдан кейинги давр (кекса кишилар — 55—64, 
кексалик даври 65—74, қартайган давр — 75—85, қарилик даври — 85 ёш 
ва ундан юқори). 
Америкалик тадқиқотчи И.Алан социологик ва психологик шарҳларни 
ўз ичига олган ҳаёт цикли босқичлари таърифини таклиф этади. Польшалик 
социологлар инсон ёшини маълумот даражаси ва меҳнат йилига нисбатан 
тақсимлайдилар. Аҳолиниг ёшга кўра таркиби меҳнат заҳиралари миқдори, 
иш ўринларига бўлган талаб ва зарур ижтимоий инфратузилма ҳақида 
маълумот беради, шунингдек, пенсия таъмноти бўйича истиқболни 
режалаштиришнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат қилади. 
Бугунги кунда қариш ва қарилик муаммолари умумжаҳон миқёсида 
тобора жиддий аҳамият касб этмоқда. Бунда қариш жараён, қарилик эса
унинг натижаси сифатида тушунилади. Қариш жараёни шахснинг ўртача 
ёшдан катта ёшлилар гуруҳига ўтиши билан характерланади. Жамият 
учун бу умумий (демографик ижтимоий ва сиёсий тузилиши) бўлади. 

---

70 
Қарилик ҳар кандай организм ривожининг охирги босқичидир. Қариш 
барча жараёнлар каби бир қанча босқичларни иборат. «Бутанжаҳон
Соғлиқни Сақлаш ташкилоти учта хрононологик босқични белгилайди: 60 
ёшдан 74 ёшгача кексалик; 75 дан 89 ёшгача қарилик; 90 ва ундан катта ёш 
узоқ умр кўрувчилар ёши сифатида ажратилади»
1
.
Қаришни аниқ сон билан аниқлаш қийин, бу кўрсаткич тарихий
характерга эга, умумжаҳон стандартлари мавжуд. Ўртача умр давомийлиги 
билан боғлиқ ҳолда кўриб чиқилади. Ўзбекистонда ўртача умр
давомийлиги кўрсаткичларини ҳисобга олиб олиб, шу босқичларни
аниқлаш мумкин. БМТ нинг Статистик бюроси ва аҳоли бўлими ҳамда
миллий статистик ташкилотларнинг маълумотларига кўра, ўртача умр 
давомийлиги Европада эркаклар учун 71- ёшни, аёллар учун 79 ёшни, 
дунёда шунга мос равишда 64 ёш ва 68 ёшни, Ўзбекистонда учун 
куйидаги босқичлар мос келади. Кекса кишилар (60-69 ёш), кариялар
(70-84 ёш), узоқ умр курувчилар (85 ёш ва ундан катталар). 
Фуқароларнинг ёшларини даврларга бўлишда ҳам мана шу фарқ ҳисобга 
олинади. Чунки Замбия ва Малида аҳолининг ўртача умри 43-44 ёшга 
тўғри келади. Мамлакатимизда ўрнатилган анъаналарга мувофиқ, 54 ёшдан 
ошган аёлларни пенсионерлар гуруҳига киритиш юридик асосланган
2
. 
Эркаклар учун кексаликнинг қуйи ёш чегараси (60 ёш) ижтимоий- 
иқтисодий, илмий-амалий ва маданий омиллар таъсирида доимо юқорига 
сурилади. Ижтимоий қарилик тўғрисида гапирганда, унинг умумий
жамият ёши билан мувофиқ келишини таъкидлаб ўтиш жоиз. Ижтимоий
ёш муайян мамлакатдаги ўртача умр давомийлиги билан белгиланади.
1
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти: Асосий омиллар. –Тошкент. БМТнинг Ўзбекитндаги ваколат хонаси. 
–Б. 214-215.
2
Содиқова Ш. Кексаларнинг жамиятда тутган ўрни. // Жамият ва бошқарув. --Тошкент. 2006. №1. – Б.52. 

---

71