Kasbiy ta‟lim fakulteti mehnat ta‟limi va chizmachilik kafedrasi



Download 1,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/6
Sana11.10.2019
Hajmi1,01 Mb.
#23372
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash


Shirsovots 

Kerakli jihozlar: 2 l li qozon, chumich, kosa, qoshiq- 

Masalliqlar:  500  gr  osh  qovoq,  1  stakan  guruch,  1  l  suv,  2,5  l  sut,  talabga  ko`ra  tuz  va 

sariyog`. 

Tayyorlash tartibi: 

1- 


 Oshqovoqning  yaxshi  pishganidan  tanlab  po`stini  archib,  katta  kublar  shaklida 

to`graladi. 

2- 

 Qozonga  yuvib tozalangan guruch  va to`g`ralgan qovoqni solib, ustidan ko`mib 



turadigan qilib suv qo`yiladi va Qaynatiladi. 

3- 


 Guruch  va  oshqovoq  yarim  pishgandan  so`ng  sut  quyib,  yana  8-10  daqiqa 

qaynatiladi va rostlanadi. 

4- 

 Qozon olovdan olinib, qopqog`i yopilgan holda  10- 20 daqiqa dam yediriladi va 



dasturxonga tortiladi. 

Qaynoq shurva 

Kerakli  masalliqlar:  400  gr  qaymok,  3  l  suv,  5-6  dona  makkajuxori  dumbuli,  2  dona 

piyoz, 300 gr oshqovoq, tuz. 



Tayyorlash  usuli:  qozonga  3  l  suv  quying.  Makkajuxori  dumbulidan  oling  va  pustini 

arching, ikkiga bulib qaynab turgan suvga soling. Boshqa idishga qaymoq solib eriting, Qaynab 

yog`i  ajralgandan  so`ng  yupqa  to`g`ralgan  piyoz  solib  bir  oz  aralashtiring  va  uni  dumbul 

qaynayotgan  qozonga  quying.  Ustiga  esa  to`g`ralgan  oshqovoq  pallalarini  solib,  meyoriga 

yetgunicha pishiring. Tuzini rostlab, 10 daqiqaga  dam  yediring. Dasturxonga tortishda dumbul 

va oshqovoqni likopchalarga suzing, kosalarga esa sho`rvani qo`ying. 



 

 

Qatiqli juja oshi 

 

Kerakli  masalliqar:  250    oq  juxori,  1  kosa  qatiq,  350  f  lahm  go`sht,  2-3  dona  piyoz 

(qiymasiga), 2 dona piyoz (jizga), 1 shox jambil, kashnich, tuz. 



Tayyorlash usuli:  qozonda qo`y  yog`ini  eriting,  jizzasini olib,  yog`ni  dog`lang  va piyoz 

solib,  jizlang.  Go`shtni  mayda  to`g`rab,  qiyma  qiling.  Unga  xal  qa  shaklida  to`g`ralgan  piyoz, 

tuz va murch sepib, yaxshilab mijg`ilang, ulardan kattaligi yongoqday keladigan teftellar yasang. 

Piyoz  jizlangandan  so`ng  qozonga  3  l  suv  quyib,  tayyorlab  qo`yilgan  oq  jo`xorilarni  soling, 

qaynab  chiqqandan  so`ng  teftellarni  va  jambilni  tashlang  va  1  soat  davomida  miltillatib 

pishiring.  Tayyor  taom  5-7  daqiqa  davomida  cho`mich  bilan  shopirib  turiladi,  shundan  so`ng 

taomga tuzi. qatiqni qo`shing. Dasturxonga tortishda kosalarga qo`yib, yuziga kashnich to`g`rab 

seping. 


Krtitsli moshxurda 

Kerakli masalliqlar300 gr go`sht, 2-3 dona piyoz, 1 dona sholg`om yoki sabzi, 1 stakan 

mosh, 1 stakan guruch. 1 kosa qatiq, piyoz, kashnich, rayon, tuz. 



Tayyorlash  usuli:  sirli  idishga  moshni  solib,  olovga  qo`ying,  qaynab  pishgach,  unga  xalqa 

shaklida  to`g`ralgan  piyoz,  mayda  kubik  shaklida  to`g`ralgan  sabzini  (yoki  sholg`om)  va 

oldindan  yuvib  tayyorlangan  guruchni  soling.  Go`shtni  qiymalab  piyoz  qo`shing  va  kattaligi 

yongoqday keladigan teftellar yasab, qozonga tashlang va pishirishda davom eting. Dasturxonga 

tortishdan oldin moshxo`rdani kosalarga quyib, qatiq qo`shing va yuzasiga seping. 


 

 

 



 

 

II- bob.   Sut  va  sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash  

 

mavzusini o‟qitishda  

« CHARHPALAK  »  mеtodini   qo‟llash. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

2.1 Sut va sut m ahsulotlarini tayo rla sh  

Sut   va  sut   ma hsu lo t lar i  a ho lin ing  no yo b  o zuqa viy  mo dd a  o qs ilg a  bo `lga n 

t ala bin i  qo nd ir is hda,   ist e‘mo l  q ilina yo t g a n  o z iq -o vq at   ma hsu lo t lar i  t ark ib in i 

ya xs h ila s hda  mu him  a ha miyat ga  eg ad ir.  Shu  s a ba bli  sut   sa no at i  t ar mo g‗in i 

r ivo jla nt ir is hga a lo h ida e 't ibo r bcr ilmo qd a .  

So‗nggi  yillarda  sut sanoat i korxonalarida kichik  yo shdagi  bo lalar  uchun 

sut   ma hsu lo t lar i,  buzo q lar ni  bo q is hda  fo yd a la nila d ig a n  sut   is h la b  c hiq ar is h 

yo `lg a  qo ' yild i.  Sar iyo g`  qat iq   va   yu ms ho q  p is h lo q ,  br inz a,  t exn ik  ha mda  

o zuqa  kaze in i  is h la b  c hiq ar is h  ha jmi  k o ‗pa ymo qd a.  Aho lin ing  sut   va  sut  

ma hsu lo t lar iga  bo `lg a n  t a la bin i  t o `laro q  qo nd ir is h  va  ma hsu lo t   s ifat in i 

o shir is h  ma qs ad ida   xo r ijiy  ma mla kat lar   bila n  ha mko r likda   qo ‗s hma  ko rxo na lar  

bаpо  et ilmo q da.  

Sut  yog‗larida  to‗yingan  yog‘  kislotalarining  hissasi  to'yinmagan  yog‘ 

kislotalariga  nisbatan  ko'proq  bo‗ladi.  Ulardagi  asosiy  to‗yingan  yog‗  kislotalari 

palmitin  va  stearin,  to'yinmagan  yog‘  kislotasi  esa  olein  yog‗  kislotasidir.  Boshqa 



 

yog‗lardan  farq  qiluvchi  belgilaridan  biri  shundaki,  ulaming  tarkibida  kichik 

molekular massaga ega bo‗lgan yog‗ kislotalari ham birmuncha ko‗proq. 

Sut yog‗i tarkibida yog‗ga o'xshash modda hisoblanadigan fosfatid va stearinlar 

ham  bo‗ladi.  Ulardagi  asosiy  fosfatid  letsitin  hamda  kefalin  hisoblanadi. 

Stearinlardan  esa  xolesterin  va  ergosterinlar  mavjuddir.  Sut  yog‗i  organizmda  tez 

hazm  bo‗ladi.  Sut  oqsili  to‗liq  qiymatga  ega  bo‗lgan  qimmatli  oqsillardan 

hisoblanadi. Sutdagi oqsil, asosan, kazein (2,7 %), albumin (0,4 %) va globulinlardan 

(0,2  %)  tashkil  topgan.  Uning  tarkibida  o‗rin  almashtirmaydigan  hamma 

aminokislotalar  borligi  uchun  ham  to‗liq  qiymatli  oqsillarga  kirib  inson  hayotida 

muhim  rol  o‗ynaydi.  0‗rtacha  aminokislota  tizimi  sutning  tarkibida  hozirgi  kunda 

ma‘lum  bo‗lgan  vitaminlarning  hamma  turlarini  uchratish  mumkin.  Lekin  ularning 

ba‘zi  birlari  sutda  kam  miqdorni  tashkil  etganligi  uchun,  ular  kat ta  ahamiyat  kasb 

etmaydi. Dalada haydab boqilgan mollarning sutida qo‗lda boqilgan mollarning sutiga 

qaraganda  vitaminlar  miqdori  birmuncha  ko'proq.  Sut  tarkibida  uchraydigan  suvda 

eruvchi  vitaminlar  B,,  B

2

,  B


3

,  B


6

,  С,  PP,  yog‗da  eruvchi  vitaminlar  esa  A,  D,  E  va 

karotin  hisoblanadi.  Shuningdek,  sutda  ichki  sekretsiya  bezlari  chiqaradigan 

gormonlar,  rang  beruvchi  moddalar  (karotin,  xlorofill,  ksantofill),  organic  mineral 

moddalar sutda organik va noorganik kislotalarning tuzlari holida uchraydi. Sutda -kul 

miqdori  o‗rtacha  0,7  %dan  iboratdir  mineral  moddalar  sutda  tez  hazm  bo`lad igann 

tuzlar  holatida  bo'lib,  shulardan  eng  asosiylari  kalsiy  hamda  fosfor  tuzlari 

hisoblanadi. Umuman sut tarkibida saksonga  yaqin  makro va  mikroelementlar  borligi 

aniqlangan.  Sutdagi  asosiy  mikroelementlar  marganes,  mis,  temir,  kobalt,  yod,  rux, 

kumush, nikel, vannadiy va boshqalar.  

Sut shakari, slit kislotali, spirtli, priopion kislotali  achishlar  natijasida  sut  kislotasi, 

spirt, karbonat angidrid gazi va limon kislotalarini hosil q iladi. Ulardan achitilgan sut 

mahsulotlari ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

2.2. Charxpalak metodi 

Texnologiyang  tavsifi.  Ushbu  texnologiya  talaba  (yoki  o`quvchi)  larni  o‘tilgan 

mavzularni  yod  olishga  mantiqan  fikrlab  bermog‘i  savollarga  mustaqil  ravishda  to‘g‘ri  javob 

berishga  va  o`z-o`zini  baxolashga  o‘rgatishga  xamda  kisqa  va    ichida  o‘qituvchi  tomonidan 

barcha o‘quvchilarning egallagan bilimlarini baholashga qaratilgan.  

Texnologiyaning  tavsifi.  Ushbu  texnologiya  talaba  (yoki  o`quvchi)l arni 

utilgan  mavzularni  yod  olishga?  mantiqan  fikrlash  bermog‘i  savollarga  mustakil 

ravish  da  tugri  javob  berishga  va  o`z-o`zini  baxolashga  o`rgatishga  xamda  qisqa 

vaqt  ichida  o‘qituvchi  tomonidan  barcha  talaba  (yoki  o‘quvchi)larning  egallagan 

bilimlarini  baxolashga  qaratilgan.  talaba  (yoki  o`quvchi)  materiallarni  uzlashti'rgan 



darajasi baxoga, 25-30 tasi tugri bulsa «a‘lo» batoga o`zlashtitgan hisoblanadi. Talaba  (yoki 

o`quvchi)lar 

o`z 

baxolari 



yoki 

ballarini 

to`plab   

olishgach,  o`qituvchi  vazifa  bajarilgan  qog`ozlarni  yig`ib  oladi  va  baho  (ballar)ni 

gurux, jurnaliga ko`hirib qo`yadi.  

«Charxpalak» texnologiyasidan foydalaigan xolda mashg`ulot o`tkazish uchun 

talaba  (yoki  o`quvchi)larga  quyidagicha  vazifa  berish  mumkin.  Vazifa  uchun  zarur 

bo`lgan  tarqatma  materialni  ilovada  keltiramiz.  Vazifa.  O`qituvchining  muomala  va 

munosobatni  boshqarishlar  harakatlari  qaysi  boshqaruv  usuliga  mansub  ekanligini 

aniqlash 

ularga 

beradigan 



tavsiflarini 

ilovada 


keltirilgan 

jadvalga  

kiriting. 

Texnologiyaning    maqsadi:  talaba  ( yoki  o`quvchi)lari  dars  jarayonida 

mantiqiy  fikrlash,  o`z  fikrlarini  mustaqil  ravishda  erkin  bayon  eta  olish,  o`zlarini 

baxolash.  Yakka  va  guruxlarda  ishlashga,  boshqalar  fikriga  xurmat  bilan  qarashiga, 

ko‘p fikrlardan keraklisini tanlab olishiga o‘rgatish.  

Mashg‘ulotlarining. barcha turlarida dars boshlanishi yoki dars oxirida yoki u 

kun  predmetining  biron  bir  bulimi  tugallanganda,  o‘tilgan  mavzularni  talaba  (yoki 

o‘quvchi)lar tomonidan o‘zlashtirilganlik darajasini baxolay olish, takrorlash.  

Mustaxkamlash    yoki  oraliq  va  yakuniy  nazorat  o‘tkazish  uchun 


 

mo‘ljallangan.  Ushbu  texnologiyani  mashgulot  jarayonida  yoki  uning  bir  kismida 

yakka,  kichik  gurux.  va  jamoa  shaklida  tashkil  etish  mumkin.  Mashgulotda 

foydalaniladigan vositalar:  

tarqatma 

materiallar, 

rangli 

qalam 


(yoki 

flomaster)lar. Sut mahsulotlari 



  Izox:   reja  buyicha  belgilangan  mavzu  asosida  hamda  o`qituvchining  qo`ygan 

maqsadi (tekshirish, mustsskamlash. ba%iolash)ga moye taiyorlangan tirsatma materishishr 

(agar  yakka  tartibda  utkazish  muljallangan  oulsa,  guruu,  ukunchishri  soniga,  agar  kichik 

guruxparda utkazish belgilangan bulsa, u u.olda guruxlar soniga karab tarkatma materiallar 

tayyorlanadi).Charxpalak» texnologiyasi 

Texnologiyang tavsifi. Ushbu texnologiya talaba (yoki O‘quvchi) larni o‘tilgan mavzularni yod 

olishga?  mantiqan  fikrlab  berilgan  savollarga  mustaqil  ravishda  to‘gri  javob  berishga  va  o`z| 

o`zini  baxolashga  o`rgatshinga  hamda  qisqa  vaqt  ichida  o‘qituvchi  tomonidan  barcha  talaba 

(yoki  o‘quvchi)larning  egallagan  bilimlarni  baxolashga  qaratilgan.  Charxpalak»  texnologiyasi 

Texnologiyaiing  tavsifi.  Ushbu  texnologiya  talaba  (yoki  O‘quvchi)  larni  o‘tilgan  mavzularni 

yod  olishga?  mantiqan  fikrlab  bermog`i  savollarga  mustaqil  ravishda  to‘gri  javob  berishga  va 

o`z|  o`zini  baxolashga  o‘rgatishga  xamda  qisqa  va  vaqt  ichida  o‘qituvchi  tomonidan  barcha 

talaba (yoki o‘qituvchi)larning egallagan bilimlari baxolashga qaratilgan.  

 


 

 

 



 

 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



2.3 Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash mavzusini o'qitish сharhpalak " metodini qo’llash 

Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash mavzusini o'qitish 

tehnalogiyasi 

 

 

 



1.1 Ma'ruzani olib boorish tehnalogiyasi. 

Mashg'ulat shakli 

Kirish mavzu bo'yicha ma'ruza 

Dars vaqti 2-soat 

Talabalar soni 24-25 nafar 

Maruza rejasi 

1. Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash 

mavzusini o'qitish 

tehnalogiyasi. 

5- 


Sut va sut mahsulotlari turlari olinishi hususiyatlar. 

6- 


Sut va sut mahsulotlarilarining fizik-kimyoviy hossalari 

7- 


Sut va sut mahsulotlarining sefatiga talablar 

O'qitish mahsadi 

Sut va sut mahsulotlarilarining hossalari va ishlov berish jaroyonlari 

Pedagogik vazifalar 

O'quv faolyati natijalari 

Sut  va  sut  mahsulotlarining 

fizik  mehanik  hossalarini 

aniqlash  haqida  ma'lumot 

beradi. 

Sut va sut mahsulotlarining fizik mehanik hossalarini aniqlash haqida 

ma'lumotga ega bo'ladi. 

Sut va sut mahsulotlarining 

turlari hossalari to'g'risida 

tushuncha hosil qilish 

Sut va sut mahsulotlarining turlari hossalari to'g'risida tushuncha hosil 

qiladi. 


Sut  va  sut  mahsulotlarining 

fizik  mehanik  hossalarini 

aniqlash  haqida  ma'lumot 

beradi. 


Sut va sut mahsulotlarining fizik mehanik hossalarini aniqlash haqida 

ma'lumot o'rganadi. 

Sut va sut mahsulotlarining 

tehnalogik hossalarini 

aniqlash usullarini 

o'rgatadi. 

Sut va sut mahsulotlarining tehnalogik hossalarini  aniqlash usullarini 

o'rgatadi. 

 

 

Sut va sut mahsulotlarining 



tehnalogik hossalarini 

aniqlash usullarini 

o'rganadi. 

Sut va sut mahsulotlarining tehnalogik hossalarini aniqlash usullarini 

o'rganadi. 

O'qitish usullari 

Yozma,charhpalak,klastir 

O'qitish shakillari 

Frontal, jamoaviy ish 

O'qitish vosi talari 

Adabiyotiar metodik qo'llanma tarqatma materiallar 

O'qitish sharoiti 

Mahsus jihozlangan avdutoriya 


 

 

Ish bosqichlari 



Faoliyat mazmuni 

 

 



O'qtuvchi 

O'quvchi 

 

l.IMa'ruza mavzusini aytadi va ushbu 



 

1-bosqich mavzuga 

mavzuga tegishli bo'lgan ma'ruza 

 

kirish qismi 



matni tarqatiladi. 

 

(5-10daqiqa) 



1.2 Ushbu mavzuga oid asosiy savollar 

tayanch so'z va ibobralarga izoh beriladi. 

1.3Mustaqil tayorlanish uchun asosiy 

adabiyotiar ro'yhati taqdim etiladi. 1.4Birinchi 

mavzu o'quv faolyatlarining maqsad va 

natijalarini aytadi. 

 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

2-bosqich. 

Asosiy 

qism (60- 65 

daqiqa) 

2.1. Darsning maqsadi, pedagogik 

vazi‟falari va o

c

quv faoiiyatining natijaiaridan 

kelib chiqqan holda ushbu mavzuda qanday 

masaialar o

4

rganib chiqilishini o„y!ash va javob 

berish taklif qilinadi. 

2.2, O‟quvchilami dars mavzusi, maqsadi, 

borishi bilan tanishtirish va ularning faoliyatmi 

o‟quv topshiriqlarini bajarishga 

yo‟llash. 

Yangi mavzuni kichik guruhlarga bo‟lib 

o‟rganish. 

 

Наг bir band bo„yicha xulosa qilinganda, 

muhim jihatlariga e‟tiborni jalb qiladi. 

Taiabaiar qoS iigan 

savoHargajavob 

beradilar va yozib boradilar. 

Qarang O

4

 MM 

Tinglaydi. Tarqatma 

materiailar to

4

plamida 

ke‟tirilmagan qirraia- rini 

konspekt qiiib boradilar. 

Savoilar beradi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

qism 

(5-10 j 

daqiqa) 

3.1. Mavzuning birinchi qismi bo„yicha 

xulosa qilinadi. 

3,2, Talabalaming faoliyati tahlil qilinadi va 

baholanadi hamda ko„zlangan 

maqsadga erishilganiik darajasi aniqlanadi. 

3.3. Talabalaraing savollariga javob 

beriladi. 

3.4. Mustaqi! ishlash uchim 

topshiriqlar beriladi. 

Mavzuning davomini Insert usuiidan 

foydalanib o-qish va kerakli beigilami 

belgiiash vazifasi beriladi. 

Savollar beradi. 

Mustaqil ishlash uchun 

topshiriqlami yozib oladi. 

Qarang О MV? 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

2.4.Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash mavzusini o‟qitish tehnalogiyasi bo‟yicha 2 



soatlik             dars ishlanmasi 

Mavzu:Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash. 

I.Darsning maqsadi: 

a)Ta‘limiy maqsad:O‘quvchilarni ta‘limiy jihatdanfanga bo‘lgan qiziqishlarini oshirib boorish. 

b)Tarbiyaviy maqsad:O‘quvchilarni komil inson yetuk kadr qilib tarbiyalash. 

v)Rivojlantiruvchi maqsad:O‘quvshilarni mustaqil ishga o‘rgatish ong va tafakkurinni rivojlantirish. 

II.Darsning tipi:Og‘zaki analiy yozma. 

III.Darsninig turu:Ananaviy. 

IV.Darsning jihozi:Ko‘rgazmali qurollar,darsliklar,jihozlangan auditoriya,plakatlar,tarqatma materiyallar. 

V.O‘tilgan mavzuni hulosalash: 

Savollar. 

1.Sut mahsulotlarini sanab bering? 

2.Sut mahsulotlari turlari? 

3.Sutning tarkibiga nimalar kiradi? 

4.Sutning fizik hossalari? 

5.Smetanani olish jarayonlari? 

VI.Yangi mavzu bayoni: 

Sut – asosiiy oziq ovqat mahsulotlaridan biridir.Unda kishi organizmi uchun g‘oyat muhim va zarur 

bo‘lgan barcha oziq moddalar mavjud.Sut tarkibida 3-4% oqsil, 3-5%yog‘,4,5-5%sut shakari 0,6-

0,8%miniral noddalar 87-89%suv A,B,V,C,D,E,P,P vitaminlari bor. 

Sutda miniral moddalar kalsiy,kaliy,natriy,magniy,fosfor,temir va boshqa tuzlardan iborat 

bo‘ladi.Ularning hammasi kishi organizmi uchun katta ahamiyatga ega.Sutdagi oqsillar,yog‘lar va 

uglivodlar kishi organizmida deyarli tula hazm bo‘ladi.1litr sut tahminan 670 KKAL beradi. 

Sut tez buzuluvchan mahsulot hisoblanadi,chunki u mikro organizmlarning rivojlanishi uchun qulay 

muhitdir.Ko‘pincha sut bakteryala tasirida iriydi.Sut kislotasining haqiqiy bakteryalar sut kislotasi 

tayyorlashda qullaniladi. 

Smetana-pasterizarsiya  qilingan  va  sut  kislotasi  hosil  qiluvchi  toza  bakteryalar  bilan  ivitilgan 

qaynoqdan tayyorlanadi.  

    Sutning  tarkibida  qand  va  tuzlar  bo‗lganligi  uchun  qaynash  harorati  toza  suvning 

qaynash  haroratidan  bir  oz  yuqori  bo‗lib,  100,2°C  ni  tashkil  etadi.  Sut  elektr  tokini 

o‗tkazuvchanlik  xususiyatiga  ega.  Sut  tarkibtdagi-mavjud  moddalar  har  xil  ega  bo‗lganligi 

sababli  ularning  harbiri  elektr  o'tkazuvchanlikda  ishtirok  etadi.  Bun dan  faqat  sut  shakari 

mustasnodir, chunki qand moddalari elekt - roneytral moddalar hisoblanadi.  


 

-Sutning  umumiy  nordonligi  (gradus)  temperat uralarda  (°T)  ifodalanib,  100  ml  sut 

tarkibida  kislotalilik  xususiyatiga  ega  bo'lgan  moddalarni  neytrallash  uchun  zarur  bo`ladigan 

0,1  normalli  ishqor  eritmasining  miqdoriga  aytiladi.  Yangi  sog'ib  olingan  sutning  nordonligi 

16-18°T  ni  tashkil qiladi. Sutga  nordonlilik  xususiyatini  beradigan  moddalarga tuzlar , oqsillar. 

karbonat  angidrid  gazi,  sutda  bo'ladigan  kam  miqdordagi  limon  kislotasi  kiradi.  Sut 

saqlanganda  sut  kislotasi  bakteriyalari  va  boshqa  mikroorganizmlar  ta‘sirida  sut  qandi 

bijg‗iydi,  natijada  sutning  nordonligi  ortadi.  Sutning  nordonligi  uning  yangi  yoki  eskiligidan 

dalolat beradi. 

 

VII.Darsni hulosalash: 



a)Sutni qanday T temperaturada saqlash lozim. 

VIII.O‘quvchilarni baholash: 

O‘tilgan mavzu yuzasidan olingan bilinlarga asoslangan holda baholanadi. 

(5,4,3) 


IX.O‘quvchilarni rag‘batlantitish: 

Dars jarayonida faol ishtirok etgan o‘quvchilarni rag‘batlantirish: 

X.Uyga vazifa: 

O‘tilgan mavzuni to‘liq va mukammal o‘qib o‘rganib kelis 

III-bob. Hayotiy faoliyat havfsizligi. 

3.1.ShovqinIar, titrashlar va ularning inson hayotidagi zararli 

xususiyatlari. 

Turli  balandlik  va  chastotadagi  tovushlarning  tartibsiz  ravishda  qo'shilib  eshitilishi  shovqin  deb 

ataladi. 

Tovush  fizik  holat  sifatida  havo,  suv  va  boshqa  tarang  muhitdan  kelib  chiqadigan  to'lqinsimon 

harakatlardan  iborat  bo'lib,  tovush  chiqaradigan  jismlarning  tebranishi  natijasida  hosil  bo'ladi.  Shovqin 

kasb  kasalligiga  olib  kelishi  mumkin.  U  boshni  aylantirib  miyada  og'riq  turg'izadi  va  quloq  shang'illab 

asab tizimiga ham yomon ta'sir qiladi. Ayniqsa, fikmi to'plab, aqliy ish bilan shug'ullanishga imkon 

bermaydi,  ish  qobiliyatini  (10-60%)  pasaytirib  yuborishi  mumkin.  Uzoq  vaqt  mobaynida  shovqinning 

odamga sezilmas darajada ta'sir qilishi asab tizimining ishdan chiqishiga olib keladi. Ayniqsa, qattiq va 

kuchli  tovushlar,  shuningdek,  to‘xtovsiz  ravishda  bir  xilda  chiqib  turadigan  tovushlar  odamga  yomon 

ta'sir qiladi va tez charchatadi. 

Shovqin  ta'sirida  turli  a'zolar  va  tizimlaming;  masalan:  xazm  qilish  (oshqozon  shirasi  sekretsiyasining 

o'zgarishi), qon aylanishi (qon bosimining ko'tarilishi) tizimlaming normal faoliyati buziladi. 

Kelib chiqishiga ko'ra shovqin, asosan 3xil bo‘ladi: 

8- 

Sanoat shovqini. 



 

9- 


Transport shovqini. 

10- 


Maishiy shovqinlar. 

Shu bilan birga gaz va suyuqliklaming harakati natijasida ham shovqin chiqishi mumkin. U aerodinamik 

shovqin deb ataladi. Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalaming mexanik tebranishidir. 

Bu  tebranishlar  to'lqinsimon  ravishda  tarqalib  kishi  quloq  pardasiga  tegadi,  natijada  tovush 

eshitiladi.Tovush  eshitilishi  uchun  to'lqin  ma'lum  kuchga  ega  bo'lishi  kerak.  Bu  kuch  esa  tovush 

to'lqinining paskalda (Pa) o‘lchanadigan bosimi bilan belgilanadi. Quloq tovush bosimining 2 x 10-5 dan 

2 x 102 Pa gacha bo'lgan diapazonini qabul qila oladi. Pastki chegara, ya'ni (Ro=2xlO-5Pa) kishi qulog'i 

ilg'ay oladigan  minimal tovush  bosimi  -  "eshitish chegarasi",  yuqori  chegara,  ya'ni (Pmax=2  x 102 Pa) 

kishi qulog'i og'riq sezguncha chiday oladigan maksimal bosimi  - "og'riq chegarasi" deb ataladi. Og'riq 

chegarasidan  yuqorida  quloqlardan  qon  sizib  chiqishi  va  quloq  pardasining  yirtilishi  hollari  bo'lishi 

mumkin. Ikki kishining o'zaro suhbati odatda 0,1 Pa bosimda kechadi. Shovqin  - sanoat korxonalaridan, 

temir yo'l transportidan,  



 

avtotransportdan,  qurilish  texnikalaridan,  maishiy  xizmat  korxonalaridan,  radiotelevizor  ovozlarini 

qattiq qilib eshitish natijasida vujudga keladi. 

Shovqin kuchi detsibel (DB) bilan o'lchanadi. U inson quloq pardalariga shovqin bosimini taqqoslash 

oqibatida  aniqlangan.  0,1  detsibelli  shovqin  eng  past  hisoblanadi,  uni  eshitish  judayam  qiyin.  Eng 

kuchli shovqinning kuchi 200 db hisoblanadi va kishini o'ldirishi mumkin. 

Shovqin kuchi harakteriga ko'ra 4 guruhga bo'linadi: 

2,5 


Shovqin  kuchi  0,1-0,5  db  bo'lsa,  normal  ovoz  hisoblanadi.  Masalan:  bunga  daraxtlaming 

shivirlashi, soatning yurishi va normal musiqa ovozi kiradi. 

2,6 


Shovqin  kuchi  60-90  db  bo'lsa,  yoqimsiz  ovoz  hisoblanadi.  Masalan:  sanoat  korxonalari, 

ko'cha transporti shovqini, chang so'rg'ich va kir yuvish mashinalarining ovozi. 

2,7 


Shovqin  kuchi  100-120  db  bo'lsa,  zararli  va  insonlar  sog'ligiga  salbiy  ta'sir  etadigan  ovozdir. 

Masalan:  baland  musiqa  ovozi,  to'qimachilik  va  paxtachilik  sanoatidagi  stanoklar,  avtomobillar, 

mototsikllar, tramvay, temir yo'l transporti va qishloq xo'jalik va qurilish mashinalari. 

2,8 


Shovqin kuchi  130-200 db bo'lsa, juda xavfli shovqin hisoblanadi. Masalan: portlash, reaktiv 

samolyot ovozi va havo trevogasi misol bo'ladi. 

Tovushning  fiziologik  ta'siri  uning  faqat  kuchiga  emas  balki  chastotasiga  ham  bog'liqdir. 

Chunki  insonning  eshitish  qobiliyati  har  xil  chastotali  tovushlarda  birday  emas.  1000-4000  Gts 

chastotaga  ega  bo’lgan  tovushlar  hammadan  yaxshi  qabul  qilingan.  Darajasi  bir  xil  bo'lib  har  xil 

chastotaga ega bo'lgan tovushlar bir xil qabul qilinmaydi. Shuning uchun shovqin balandligi birligiga 

fan  qabul  qilingan.  1  chi  fan  -  bu  shovqin  darajasi  1  db  bo'lganda  uning  chastotasi  1000  Gts  ga 

tengdir.  Shovqin  chastotasi  oshishi  bilan  uning  salbiy  ta'siri  ham  oshadi.  Shovqinlar  chastotasiga 

qarab 3 sinfga bo'linadi: 

6,0 


Past chastotali shovqinlar < 300 Gts 

6,1 


O'rtacha chastotali shovqinlar < 800 Gts 

6,2 


Baland chastotali shovqinlar > 800 Gts. 

6.1-jadvalda ko'pincha uchraydigan shovqin darajalari ko'rsatilgan. 

 

6.1-jadval. Shovqin hosil qiluvchi manbalar. 

Qattiq  shovqin  odam  organizmiga  salbiy  ta'sir  ko'rsatadi,  boshi  og'riydi  va  aylanadi,  ko'z  qorachig'i 

kengayadi, yurak urishi tezlashadi, asab tizimi ishdan 

chiqadi va hakozo. Izlanishlar shuni  ko'rsatdiki, 88DB shovqinda ("LiAZ-677" avtobusi  kabinasida) 

haydovchining  fikrlash  qobiliyati  10%  ga,  agar  95DB  bo'lsa  20  %  ga  kamayadi.  Avtomobillaming 

asosiy  shovqin  chiqarish  manbai  dvigatel  va  so’ndirgich  hisoblanadi,  keyingi  manba  shinalaming 

ishlashi hisoblanadi. Shinaga tushadigan yuk oshgan sari shovqin ham balandlashib boradi. 

Hozirgi paytda shovqinning organizmga ta'siri o'rganilmoqda. Masalan, 

Buenos-Ayres laboratoriyalarining birida kalamushlami yerto’lalarga qamab, 

kuchaytirilgan ovoz chiqaruvchi moslamalar o'matib qo’yishgan. Bir necha daqiqa 



o'tgach,  kalamushlar  falaj  holatiga  tushgan,  6  soatdan  keyin  esa  hammasi  o'lgan.  Rus  olimi 

V.I.CHudnovning ma'lumotiga ko’ra, nafas olish, barglaming shivirlashi 10 detsibel, qattiq gapirish 

60-70 db, shahar transportlarining shovqini (mototsikl, avtobus, yuk tashuvchi avtoulov) - o'rtacha 80-

100 db ni tashkil etadi. Reaktiv samolyot shovqini ko'tarilishi paytida 140, kosmik kema (raketa) - 175 

db  ga  teng.  Inson  uchun  20-30  db  zararsiz  hisoblanadi.  Bu  tabiiy  holatdir.  Umuman  odamga  80  db 

ruxsat  etilgan.  130  db  ga  teng  shovqin  insonda  og'riq  paydo  qiladi,  150  ga  ko'tarilganda  chidab 

bo'lmaydi,  180  db  da  metall  chatnab  ketadi.  O'tgan  asming  60-70  yillarida  katta  shahar  yo'llarida 

shovqin o'rtacha 60-70 db ni tashkil etgan bo'lsa, bugungi kunga kelib bu ko'rsatgich 100 va undan 

ham ziyod db ni tashkil etmoqda. Yer kurrasining yirik shaharlarida shovqin miqdori har yili o'rtacha 

1 db ga oshib  bormoqda. Shu bois 50-60 yillardan so'ng shovqin kuchi yana qanchaga ko'payishini 

bashorat  qilish  qiyin  emas.  Hoziming  o'zida  ayrim  mintaqalarda  "shovqindan  ifloslanish"  holatlari 

kuzatilmoqda.  Masalan,  Angliya  aholisini  14,5 millioni  o'z  xonadonlarida  65-70  db  ga  teng  shovqin 

ta'sirida yashaydilar. 

NAZORAT  USULI  asosan  ishlab  chiqarish,  transport,  maishiy  shovqinlarining  sanitariya 

talablariga  mosligini  tekshirish  uchun  qo'llaniladi.  Bu  usulda  oktavali  chastotali  polosalari  bo'lgan 

analizator va shovqin o'lchagichlardan foydalaniladi. 

MUHANDIS  USULI  shovqin  manbalarini  tekshirish  uning  paydo  bo'lish  sabablarini  tahlil  qilish, 

shovqinni so'ndirish vositalarini ishlab chiqarishdan iborat. 

Bu  usulda  o'lchash  uchun  uchdan  bir  oktavali  tor  polosali  analizatorlar,  yorug'lik  hisoblash  va 

boshqa asboblar ishlatiladi. 

Respublikamizda  keng  qo'llaniladigan  turli  xil  shovqin  o'lchagichlar  va  shovqin  spektri 

analizatorining akustik o'lchashlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan texnik ko'rsatgichlari 14 

va 15 jadvallarda keltirilgan. "RFT" hamda "Bryo'l va Ker" firmalarida ishlab chiqarilgan asboblar 

va  vibroakustik  o'lchovlar  doirasi  tengdir.  1-Detsibel  pereklyuchateli;  2-o'lchagichning  kirishi;  3-

fil'trlar chastotalarining pereklyuchateli; 4 va 5-rostlash vintlarining uyalari; 6-"Mikrofon- datchik" 

pereklyuchateli;  7-"Kalibr"  uyasi;  8-signal  lampasi;  9-strelkali  pribor;  10-  "Yerga  ulash  uchun" 

qisqichi; 11 -"CHiqish” uyasi; 12-ish turi pereklyuchateli; 13- "Detsibel I" pereklyuchateli; 14-"Rod 

izmereniy" pereklyuchateli; 15-M-101 mikrofoni; 16-mikrofon mahkamlagichining detali; 17-tutqich 

 

va  shlangli  egiluvchan  sim.  Shovqinga  qarshi  kurash.  Avtomobillardan  chiqadigan  shovqinni 

kamaytirish  asosan  ulaming  dvigatellarini  takomillashtirishdan  iboratdir.  BMTning  Yevropa 

komissiyasi  shovqini  82-92  DB  dan  kam  bo'lgan  avtomobillar  ishlab  chiqarish  va  ekspluatatsiya 

qilishni  taklif  qiladi.  Masalan,  Angliyada  shovqini  85-  92  DB  bo’lgan  yuk  avtomobillaridan 

foydalanishga  ruxsat  berilmagan.  Bu  yuk  ko'tarish  qobiliyati  12  tonna  bo'lgan  avtomobillarga 

tegishlidir.  Yaponiyada  esa  1971  yildan  boshlab  yuk  tashuvchi  avtomobillarga  80  DB,  yengil 

avtomobillarga  70  DB  me'yor  joriy  qilingan.  AQSH  da  yuk  tashuvchi  avtomobillar  uchun  86DB 

me'yor qo'yilgan. 

Avtomobil  ishlab  chiqarish  zavodlari  keyingi  vaqtda  dvigatellardagi  yonish  jarayonini 

takomillashtirish,  chiqarish  tizimida  2-3  bosqichli  so'ndirgichlar  qo'yish  bilan  shovqin  muammosini 

hal qilmoqdalar. 

Hozirgi  vaqtda  haydovchilar  ish  qobiliyatiga  zarar  yetkazmaslik  uchun  ko'pgina  avtobuslaming 

dvigateli orqa tomoniga o'matila boshlandi. Bu sharoitda haydovchiga ta'sir ko'rsatadigan shovqin 8-

10 DB ga kamayadi. 

Shaharlardagi  hosil  bo'ladigan  shovqinning  asosiy  manbai  avtomobildir.  Shovqin  asosan 

dvigatelning  ishlashidan  va  g'ildirak  shinalarining  yer  bilan  ta'siridan  hosil  bo'ladi.  Eng  katta 

shovqin  dizel  dvigatelli  yuk  avtomobillaridan  hosil  bo'ladi.  Shovqinlami  kamaytirish  bo'yicha  asosiy 

yo'nalish 

sundirgichlaming 

yangi 

konstruktsiyalarini 

yaratish 

va 

g'ildirak 

shinalarini 

konstruktsiyalarini  takomillashtirishdir.  Ma'lumki  avtomobil  transporti  neft  maxsulotlarining  asosiy 

iste'molchisidir. Avtomobil korxonalarida hosil bo'lgan neft maxsulotlari chiqindilari, ishlatilgan suv 

tarkibida  oqar  suvlarga  tushib,  suv  havzalarini  zaxarlashi,  ifloslangan  suv  inson  salomatligiga  va 

tabiatga  katta  zarar  yetkazishi  mumkin.  Buning  oldini  olish  uchun  Respublikamizda  katta  ishlar 

qilinmoqda,  jumladan  suv  xavzalarini  tozalash  hamda  suvlami  qayta  ishlash  masalalari  hal 

qilinmoqda. 

Shovqindan saqlanish va unga qarshi quyidagi choralar amalga oshirilishi mumkin: 

82,5 


Shovqin manbaini o'zida pasaytirish. 

82,6 


Shovqinni ixotalash (izolyatsiya). 

82,7 


Shovqin yutuvchi moddalar qo'llash. 

82,8 


Shovqinni bug'ish (glushitellar bilan). 

82,9 


Shaxsiy himoya vositalarini qo'llash. 

Agar texnik usullar bilan shovqinning sanitariya me'yorlariga qadar pasaytirib bo'lmasa u holda 

shovqindan  yakka  tartibda  himoyalash  vositalaridan  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Bunday  himoya 

vositalariga quloq tiqmalari, quloq qopqoqlar, shlemlar kiradi. Quloq tiqmalari juda ingichka toladan 

qilingan,  ba'zan  mum  va  parafin  aralashmasi  shimdirilgan,  quloqqa  tiqib  qo'yiladigan  paxta  yoki 

doka bo'lagidir.  Konus shaklidagi  qattiq (ibonit rezina) tiqmalar  ham bo'ladi. (Bular shovqinni 5-20 

DB gacha pasaytiradi). 

Kundalik  hayotimizda  har  qadamda  tebranma  harakatga  duch  kelamiz.  Daraxtlaming  bargi, 

shoxlarining  shamol  paytidagi  tebranishi,  daladagi  bug'doy  maysalarining  tebranishi,  musiqa 

asboblari  -  rubob,  tor,  dutor  torlarining  harakati,  osma  soat  tebrangichi  harakati,  telefon 

membranasining  tebranishi,  ichki  yonuv.  dvignateli  tsilindridagi  porshenning  harakati  tebranma 

harakatga  misol  bo'ladi.  Tebranma  harakatlar  mexanik,  elektromagnit,  elektromexanik  tebranma 

 

harakatga  bo'linadi.  Tebranma  harakatlaming  tabiati  har  xil  bo'lsa  ham,  ular  asosan  yagona 

qonuniyat  bo’yicha  amalga  oshadi.  Biz  asosan  mexanik  tebranma  harakatni  o'rganamiz.  Mexanik 

harakat  qilayotgan  jismlar  to'plamiga  tizim  deyiladi.  Tizim  tarkibiga  kiruvchi  jismlar  orasida  sodir 

bo'ladigan  kuchlar  ichki  kuch  va  shu  tizimga  tashqaridan  bo'ladigan  ta'sir  kuchi  tashqi  kuch 

deyiladi. 

Vaqt  o'tishi  bilan  takrorlanib  turadigan  harakatlarga  tebranma  harakat  yoki  tebranishlar 

deyiladi. Tebranishlar erkin (xususiy), majburiy va avtotebranishlarga bo'linadi. 

Muvozanat vaziyatidan chiqarilgan tizimda ichki kuchlar ta'sirida vujudga keladigan tebranishlar 

erkin tebranishlar yoki  xususiy tebranishlar deyiladi. Davriy ravishda o'zgaradigan kuchlar ta'sirida 

vujudga  keladigan  tebranishlar  majburiy  tebranishlar  deyiladi.  Masalan,  biz  telefonda 

gaplashayotganimizda  mikrofon  pardasi  (membranasi)  tebranayotgan  (bosimi  o'zgarayotgan)  havo 

ta'sirida,  havo  esa  bizning  tomoq-burun  bo'shlig’imizdagi  tovush  pardalarining  tebranishi  ta’sirida 

majburiy  tebranma  harakat  qiladi.  Radio  kamayi,  matori  ishlab  turgan  mashina  yoki  dastgoh 

korpuslarining tebranishlari (titrashi) majburiy tebranishlardir. 

Korxonalarda  titrashni  ham  iloji  boricha  kamaytirish  chora-tadbirlari  ko’riladi.  Shovqinni 

kamaytirish  uchun  mashinalaming  aylanuvchi  qismlari  o'z  vaqtida  yog'lab,  rezinali  detallarga 

almashtiriladi.  Titrash  va  shovqinning  oldini  olish  uchun  mashina  va  uskunalaming  pol  sathiga 

to'g'ri joylashishi hisobga olinadi. Ulaming biriktiruvchi qismlari o'zaro yaxshi biriktiriladi. 

Titrash  deb,  nuqta  yoki  mexanik  tizimning  hech  bo'lmaganda  bitta  koordinata  bo'ylab  vaqt 

birligida  navbatma-navbat  ortib  yoki  kamayib  turishiga  aytiladi.  (GOST  24346-80)  Titrash mashina 

va  mexanizm  qismlaridagi  kuchlaming  nomuvofiqlik  harakati  natijasida  kelib  chiqadi.  Bunga 

mexanizmlaming  chiziqli  harakatini  aylanma  harakatga  aylantirishdagi  krivoship-shatun 

mexanizmlarining  harakati,  stanoklaming  silliqlovchi  va  qirquvchi  qismlarida  sodir  bo'ladigan 

titrashlar misol  bo'ladi. Umuman mexanizmlarda muvozanatning buzilishi  titrashni  kelib chiqishiga 

sabab bo'ladi. Titrashning inson organizmiga ta’siri asosan uning mexanizmda kelib chiqishida ta'sir 

ko'rsatuvchi  kuchlar  bilan  uzviy  bog'liq.  Bunda  ta'sir  ko'rsatuvchi  va  titrash  hosil  qiluvchi  kuchlar 

butun  tizimiga  yoki  uning  bir  bo'lagiga  ta’sir  qilish  mumkin.  Sinusondal  qonuniyat  asosida  hosil 

bo’layotgan titrashning birliklari sifatida, titrash amplitudasi Xm, titrash tezligi Vm, titrash tezlanishi 

Q, titrash davri T va titrash chastotasi bilan tavsiflanadi. Titrash parametrlarining absolyut qiymatlari 

juda  keng  chegarada  o'lchanganligi  ilmiy  tekshirish  ishlarida  titrashning  logorifmik  darajasi 

ishlatiladi va bu daraja Detsibel (DB) bilan belgilanadi. 

Titrash  -  qattiq  yuzalaming tebranma harakatidir. Sanoat  korxonalarida  umuman kam uchraydigan 

xodisa.  Ba’zan  u  uskunalaming  mahkamlovchi  boltlarining  bo'shashib  qolishidan,  vallaming  urib 

ishlashidan va nosozligidan vujudga keladi. Titrash ta'sirida  asob va  yurak tomir tizimi  zararlanishi 

mumkin, kapilliyar tomirlaming qisilishi sodir bo'ladi, hushdan ketishga va qon bosimining oshishiga 

moyillik  kuzatiladi,  qonda  o'zgarishlar,  umumiy  holsizlik  ro'y  beradi.  Titrash  ayniqsa  ayollar 

organizmiga zararli ta’sir ko'rsatadi. 

Titrash odam organizmiga salbiy ta'sir qiladi, mehnat unumdorligini pasaytiradi, ko'pincha og'ir 

kasb kasalligi  -  titrash kasalligiga olib keladi. Xastalikni  boshlang'ich davridagina davolash  samara 

beradi. Ko'p hollarda kasallik o'tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin. Qo'lni titrashdan himoya 

qilish uchun maxsus qo'lqoplardan foydalaniladi. 

Mashina va mexnizmlaming titrashini kamaytirish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 

 

titrashni  keltirib  chiqaradigan  manbaga  ta'sir  qilish;  rezonans 

holatidan chiqarish; titrashni dinamik so’ndirish; 

mashina  va  qurilish  elementlarining  konstruktiv  elementlarini  o'zgartirish;  titrashni 

ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo'llash. 

TAYANCHIBORALAR: 

Shovqin,  detsibel,  gerts,  shovqin  yutuvchi  moslamalar,  maishiy  shovqinlar,  transport  shovqinlari, 

sanoat  shovqinlari,  analizator,  shovqin  o'lchagich,  o'zi  yozar  uskuna,  magnitafon,  ossillograf. 

Mexanik  tebranishlar,  akustik  tebranishlar,  tebranma  harakatlar,  tizim,  xususiy  tebranishlar, 

majburiy tebranishlar, titrash, umumiy va qisman titrashlar. 

3.2. ISHLAB CHIQARISH MUHITIDA ERGONOMIKA TO‟G‟RISIDA TUSHUNCHA. INSON VA MASHINA 

O‟RTASIDAGI BOG'LIQLIK. 

12— 


Ergonomika  haqida  tushuncha.  Ergonomika  insonning  ish  jarayopidagi  harakatidir. 

Ergonomika  ishlab  chiqarish  jarayonidagi  ishchining  charchamasdan,  mehnat  qobiliyatini 

pasaymagan  va  sog'lig'ini  yo’qotmagan holda  eng  yuqori  ish  unumdorligiga  erishishda  funktsional 

imkoniyatlarini  o'rganuvchi  fandir.  U  nazariy  fan  bo’lib,  fiziologiya,  psixologiya,  antrometriya, 

mehnat gigienasi va insonning ish faoliyatini kompleks ravishda qamrab oladi: 

Fiziologik yo’nalish: 

-ish joyi, asboblar, mashina va jihozlami fiziologik talablarga muvofiq holda bo'lishiga erishi; 

-mehnat va dam olish rejimlarini joriy etish; 

-mehnatni  jismoniy  og'irligini  kamaytirish,  fiziologik  jihatdan  yetarlicha  harakat  faolligini 

ta'minlash; 

-mehnatni aqliy va emotsional toliqtirishni kamaytirish; 

Psixologik yo'nalish: 

-pultlar  va  mashinalar,  mexanizmlar  tizimlarini  boshqarish  uchun  boshqa  vositalar  ixtiro  qilishda 

ruhiy talablami hisobga olish; 

-kasb tanlashda va kasbiy talablarga muvofiq holda shaxsning ruhiy xususiyatlarini hisobga olish; 

-jamoalarda qulay ruhiy kayfiyat yaratish, ishlovchilaming mehnatidan va uning natijalaridan yuqori 

manfaatdor bo'lishlarini ta'minlash bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish va joriy qilish. 

13— 


Ish  o'miga  yaratilayotgan  mashina  va  mexanizmlar  konstruktsiyasiga  qo'yiladigan 

talablar: 

Ish o'mi asosiy (ishchi) mintaqa (stanok, verstak, konveyer) va yordamchi (o'tirgich, detallar va yarim 

fabrikatlar  maydoni)  ga  bo'linadi.  Asosiy  jihoz  stanok,  qo'shimcha  jihoz  esa  buyumlar,  asboblar  va 

moslamalar  hisoblanadi.  Stanokda  ishlaydigan  ishchi  og'ir  detallami  shkafni  pastida  o'lchov 

asboblarini kesuvchi asboblar bilan aralashtirmay ma'lum bir tartib bilan uyachalarga joylashtiriladi. 

 

Uyachalarga  ular  shunday  joylashtirilishi  kerakki,  ulami  olish  qulay  va  xavfsiz  bo'lsin.  Verstakda 

o'matilgan  tiska  poldan  102  sm  yuqorida  o'matilsa  buyi  170  sm  bo'lgan  ishchi  yaxshi  ishlay  olish 

qobilyatiga  ega  bo'lishi  kuzatilgan.  Agar  tiska  balandligi  30  sm  oshirilsa  ishchi  toliqishi  oshishi  va 

samaradorlik  30  %  ga  kamayishi  kuzatilgan.  Agar  ish  bajarishda  ishchi  kuchi  50  N  dan  oshmasa 

ishni o'tirgan holda bajarish, 100 N oshsa agar tik turgan holda bajarish maqsadga muvofiqdir. 

Ishchi  o'mining  konstruktsiyasi  va  ulaming  o'zaro  joylashishi  (o'tirgich,  boshqarish  a'zolari, 

ma'lumotini  aks  ettirish  qurilmalari)  antrometrik  fiziologik  ruhiy  va  ish  xarakteriga  javob  berishi 

kerak. 

Mashina  va  mexanizmlar  konstruktsiyasi  issiq  iqlim  sharoitida  qanchalik  moslashgan  bo'lsa 

uning  samaradorligi  shunchalik  yuqori  bo'ladi.  Yuqori  harorat  va  atrof-muhit  changi  mashina  va 

mexanizmlaming  texnik  holatiga  katta  ta’sir  o'tkazadi.  Qum  zarralari  quyosh  radiatsiyasi  tasirida 

ishqalanuvchi  yuzalari,  detallar  va  uzellaming  tashqi  bo'yoqlari,  moylash  materiallari  katta  zarar 

ko'radi.  Yozda  mashinaning  ichidagi  havo  harorati  68-70  gradus  gacha  ko'tariladi.  Mashinist 

o'rindig'i sathidagi harorat tush paytida 50-60 gradusni tashkil etadi. Mashinist kabinasida qulay ish 

sharoitini  yaxshilash  maqsadida  turli  xil  dekarativ  qoplamalar,  rezini  qoplamalari  va  kabina  tashqi 

tomonini bo'yalishiga alohida ahamiyat berilishini talab etadi. 

Bizning  sharoitimizda  kabinaning  po'lat  shipi  issiq  va  quruq  iqlim  sharoitida  bejevy  bo'yoq  bilan 

bo'yalsa,  boshqa  bo'yoq  bilan  bo'yalgan  kabinaga  nisbatan  qizish  harorati  2  gradusdan  4 

gradusgacha kamayishi aniqlangan. 

Kabinada  normal  mikroiqlim  taminlash  maqsadida  kondentsioner  va  tabiiy  shamollatish  maqsadida 

mashina eshigida fortochkalar o’matilgan. 

14— 


ATK  da  texnik  estetika.  Ishlab  chiqarish  sferasida  badiiy  ijodiyot  qonunlarini 

o'rganuvchi  fan  texnik  estetika  deyiladi.  Yangi  yaratilayotgan  mashina  va  mexanizmlar  yuksak 

dizayn, uzoqqa chidamli, ishonchli bo'lishini taminlash maqsadida muxandis-konstruktorlar quyidagi 

holatlarga  e'tibor  qaratishlari  kerak.  Konstruktsiyalanadigan  mashina  psixologiya,  fiziologiya, 

rangchilik,  rang  texnika,  dekarativ  san'atning  erishgan  yutuqlari  asosida  va  ma'lum  tartibda 

jamoatchilik talabini hisobga olish kerak. 

Yangi  yaratilayotgan  zamonaviy  avtomobilga  estetik  jihatdan  yondashuv  uning  dastlabki  loyiha 

jarayonida  kerak.  ATK  da  texnik  estetikaning  "komfort  mintaqasi"  rangning  to'g'ri  tanlanishi  va 

bezatish, shovqin va titrashni kamaytirish bu jarayonda asosiy o’rin tutadi. 

Ishlab  chiqarishning  estetik  darajasini  oshirish  binoning  yoritilishini  yaxshilish,  xavfsiz  ishlab 

chiqarish  jarayonini  ta'minlash,  mehnat  unumdorligini  oshirish,  toliqishni  kamaytirish,  mehnat 

sharoiti  gigienik  talablami  yaxshilash  maqsadida  ishlab  chiqarish  binosi  arxitektura-kompozitsion 

masalalari  asosida  rang  tanlanadi.  Hamma  ranglar  uchta  xarkteristika  orqali  o’lchanadi,  ya'ni 

rangning toni, rangning bir joyga yig'ilganligi va rangning yoritilganligidir. 

Rang tanlash kishi ruhiyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Yashil rang asab tizimini tinchlantiradi. Bu rang 

xavfsizdir. Yashil rang ogohlantirish maqsadida ishlatiladi. U transport vositalarini xavfsiz va to'siqsiz 

bir joydan ikkinchi joyga ko'chishini, texnologik jarayon normal o'tishiga imkon yaratadi. 

Sariq  rang.  U  tozalikka  bog'liq  holda  favqulotda  o'zgaruvchandir  va  bir  qancha  holatlami  o'ziga 

jamlagan. Tabiatda bu rang iliq va quvnoqdir.Sariq rang qora rang bilan ko'p holda birga ishlatiladi 

va xavfli ob'ektda navbatma-navbat keluvchi chiziqlar shaklida ishlatiladi. Sariq rang, och sariq rang 

bilan birgalikda yaqinlashayotgan xavfdan ogohlantiradi. 

 

Malla rang. Mai la rang - iliq, mayin va tinch kayfiyatni, mustahkamlik va turg'unlikni namoyon 

qiladi,  lekin  noxush  kayfiyatni  vujudga  keltirish  xususiyatiga  ega.  Malla  rang  ruhiyatni  sundiradi, 

bezovtalantiradi. 

Qizil  rang.  Qon  rangi  bo’lib  qizigan  metalning  rangidir.  U  kishini  jumbushga  keltiradi,  kuch-

quvvatni  oshiradi,  shu  bilan  bir  vaqtda  tez  charchashni  vujudga  keltiradi.  Qizil  rangdan 

ogohlantirish,  signal  sifatida  foydalanadi.  Haqiqiy  xavfsizlik  yuqori  bo’lgan  joyda  ishlatiladi. 

Masalan:  konstruktsiyaning  xavfli  joylari  tashqi  tomondan  sariq  rangda  ichki  tomoni  esa  qzil  rang 

bilan bo'yaladi, shuning uchun ham bunday holatda ishchi himoya vositasining bor-yug'ligiga e’tibor 

qaratishi lozim. 

Och-sariq  rang.  Bu  rang  kishining  aktiv  faoliyat  ko'rsatishiga  ruhlantirish  qobilyatiga  ega.  U 

kishilar tomonidan qizigan chug' tarzida qabul qilinadi. 

Ko’k rang. Bu rang suv va  sovuqni  eslatadi. U  yangi  va tiniq  xuddi  havoga o’xshaydi  va yengil 

ko'rinadi.  Uning  natijasida  jismoniy  toliqish  so'nadi.  U  nafas  olish  ritmini  muvofiqlashtiradi, 

rostlaydi. Plyus urushini kamaytiradi va tichlantiradi. 

Binafsha rang. Toliqish va bexuda bezovtalanish rangidar. 

Qora rang. Xunuk va og'ir rang bo'lib kayfiyatni yomonlashtiradi. 

Oq rang.Sovuq va e'tiborli rangdir. 

Kul  rang.  Ko'rimsiz  va  zerikarli  rangdir.  Bu  rangdan  ishlab  chiqarish  sharoitida 

foydalanilmaslikka harakat qilinadi. 

Ranglar xromatik va axromatik ranglarga bo'linadi. 

Axromatik ranglar bir-biridan faqat yorqinligi bilan ajraladi. Bir rang yorqin bo'lsa, ikkinchi rang 

esa unga nisbatan kuproq qora - oq, kul rang va qora. 

Xromatik  rang  bir  biridan  yorqinligi  bilangina  ajralib  turmasdan,  balki  rang  turlari  bilan  ham 

farqlanadi. Ular ranglar aylanasini tashkil qiladi. Aylana shartli ravishda ikkiga bo'lingan, ayrimiga 

qizil, och-sariq, sariq va sariq, yashil ranglar, ikkinchi tomoniga esa havo rang yashil, havo rang, ko'k 

va ko'k binafsha ranglar joylashgan. Qizil-sariq joylashgan aylana tomoni iliq, ko'k havo rang tomoni 

esa sovuq deb nomlanadi. 

Eng  yorqin  bo'yoq  -  belila.  U  qora  rangdan  20-30  marta  yorqindir.  Harakatlanuvchi  ob'ekt 

elementlari sariq rangda, xavfli joylaming ichki qismi xavfli joylarga tegib turgan bo’lsa, qizil, qopqoq 

shestemali, zanjirli, tasmali 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

                                              Xulosa 

      Bitiruv  malakali  ishida  yuqorida  belgilangan  maqsad  va  vazifalrni  amalga    oshirgan  holda 

quyidagicha hulosaga keldik. 

 -Sut va sut mahsulotlaridan taom tayyorlash haqida ma‘lumotlar tahlil qilimdi. 

 -Sut va sut mahsulotlaridan taom tayyorlash haqida ma‘lumotlar yig‘ildi. 

 -Sut va sut mahsulotlari turlari tarkibi olinishi,haqida ma‘lumotlar tuplandi. 

 -Sut va sut mahsulotlari haqida o‘quvchilarga ma‘lumotlar yig‘ildi. 

 -Sut va sut mahsulotlari sifatiga talablar,ishlab chiqarish jarayonlari haqida ma‘lumotlar to‘plandi. 

 -Sut kanservalari va sut mahsulotlaridan tayyorlangan taomlar haqida malumotlar     yig‘ildi. 

 -Achitilgan sut mahsulotlarining tayyorlash jarayonlari yoritib berildi. 

 -O‘quvchilarni sut mahsulotlaridan tayyorlash mumkun bo‘lgan taomlar haqida tushuncha berildi. 

  -Charhpalak metodi haqida ma‘lumotlar taqdim qilindi. 

 -O‘quvchi  yoshlarni    sut  va  sut  mahsulotlaridan  taom  tayyorlash  mavzusini  o‘qitishda  ―Charhpalak‖ 

metodidan foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. 

 -Bitiruv malakaviy ishi bo‘yicha Charhpalak metodi asosida dars ishlanmasi tayyorlandi. 

      Mavzu  bo‘yicha  ―Charhpalak‖  tehnologiyasi  tanlandi  maqsad  va  vazifalari  aniqlandi.Ush  bu  trenir 

o‘quvchi talabalrda dars  jarayonida  mustaqil  fikrlashda  mustaqil tayyorlay olish o‘z  fikrini  erkin  holda 

bayon  eta  olishga  hamda  ularga  bahslashish  madaniyatini  tarbiyalashga  qaratilgan  bunday 

mashqg‘ullotlar  odatda  kichik  gruhlarga  bo‘lgan  holda  o‘tkaziladi.Bitiruv  malakaviy  ishida  ishlab 

chiqilgan  uslubiy  tavsiyalardan  maktablarda,kollejlarda,o‘quv  jarayonlarida  va  amaliyotga  qullash 

mumkin.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

 

1. Barkamoi avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 у 



2.А.Karimov. ―0‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasiaa‖ Toshkent, 2012 v.  

440-bet 


3.  I.A.Kar imo v.   Asosiy  vazifamiz  -  Vatanimiz  taraqqiyoti  va  xalqimiz  faravonligini  yanada 

yuksaitirishdir.  (2010  yil  29  yanvarda  bo‗lib  o"tgan  4.―2009  vilning  asosiy  yakuniari  va  2010yilda 

0‗zbekistonni  ijtimoiy-iqtisodiv  rivojlantirishning  eng  muhim  ustuvor  yo‗nalishlari‖ga  bag‗ishlangan 

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. ―Xalq so‗zi‖ gaz. №21 30-yanvar 20; Oy 

5.0‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  ―Barkamoi  avlod  yili‖  davlat  dasiun  to'g'risidagi  qarori. 

Toshkent , 27 yanvar 2010 у. ―XXI asr‖ gaz. №4, 28 vanvar  

2010

 y. 


 

6. I.A.Karimov O'zbekistonning o

4

z istiqlol va taraqqiyot yo r. Toshkent. ―O'zbekision‖. 1992 yil 78 bet. 



7.  I.A.Karimov. Mamlakatimizni modemizatsiya qilish va kuchli farovolik barpo etish- ustuvor 

maqsadimizdir. (2010 vil 27 yanvarda bo‗lib o'tgan ma`ruzasi) 

8.O`zbekiston Respublikasi Oiiy Majlisi Qonunchilik palatasi va qo'shma majlisidagi ma‘ruzasi. 27 

yanvar 2010 y.―XXl asr‖ gazetasi K»4, 2r- yanvar 2010 y. 

9.  I.A.Karimov Jahon iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni barpo erishning yo`llari va choralari. 

Toshkent,, ―0‗zbekiston‖, 2009 yk -5-6 bet 

10.  I. A. Karimovning 

2012-yiI.  Vatanimiz taraqqiyotiniyangidan 

ko'taradigan 

yil 


 

bo`ladi. 2012-yilning asosiy yakunlari va 2012 yil 

11.O'zbekistonm  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirishning  ustvor  yo`nalishiga  bag`ishlangan  Vazirlar 

Maxkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. "‘Ma'rifat‖ 2c. -v a . №6-sonl: 21-yanvar 2012 yil 

12. LA.Karimov ―Tarixdan saboq olib zamon bilan hamnafas bo`lib yashash- Bugungi hayotning o‘tkir 

talabi‖ ―Xalq so‘zi‘

-

 gazetasi. (42 a) 



13.M T.Normurodov, B.X.Xidirova, A.R.Sohibov Bitiruv malak'aviy ishi magistrlik dissertaisiyasi. 

Qarshi 2011 yil. 

14. J. BaxromovA.B. Tovarshunoslik asoslarL Toshkent: TXXI, 1986. tovarov. 

M.: Ekonomika, 1997. 12. Doqtorov T.G., Kudyan AM, Pomomayev P.F., Slepneva AS. 



Tovarovedeniye plodoovoshnix, zernomuchnix, konditerskix i vkusovix 

tovarov. - M.:Ekonomika, 1993. 15. Maksudov Т., Normaxmatov R. Tovarshunoslik: Nazariy asoslarL 

Т.: 

Ukituvchi, 1991. U. Korobkina LA. Tovarovedeniye vkusovix tovarov. M.: Ekonomika, 1992. 

15.  Kolesnik A.A., YelizarovaLG. Teotericheskiye osnovi tovarovedemya prodovolstvennix tovarov. -A/.: 



Ekonomika, 1985. 

16.  Smirnova N.A. i dr. Tovarovedeniye zernomuchnix i konditerskix 

17.  Smirnova N.A., Nadejnova LA., Selezneva G.D., Vorobyeva YE.A. 

18.  Tovarovedeniye zernomuchnix i konditerskix tovarov. - M.: 

19.  Ekonomika, 1993. 

20. 

www.uz.@


. ziyonet 

21 Jex.uz.<

§>. adabiyot_.www 

22.Tavarshinoshlikasoslari Baxramova A.B.Toshkent 1986 



 

Электрон манбалар: 

1. 

www.google.uz

 

2. 

www.ziyonet.uz

 

3. 

www.google.com

 

4. 

www.yandex.ru

 

5. 

www.rambler.ru

 

 

 



 

 

 



 

207 


Эътиборингиз 

учун раҳмат!

 

208 


 

Document Outline

  • 2.2. «Charhpalak» metodi…………………………69
  • 1.8 Sut konservalari
  • 3.2. ISHLAB CHIQARISH MUHITIDA ERGONOMIKA TO’G’RISIDA TUSHUNCHA. INSON VA MASHINA O’RTASIDAGI BOG'LIQLIK.

Download 1,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish