Shirsovots
Kerakli jihozlar: 2 l li qozon, chumich, kosa, qoshiq-
Masalliqlar: 500 gr osh qovoq, 1 stakan guruch, 1 l suv, 2,5 l sut, talabga ko`ra tuz va
sariyog`.
Tayyorlash tartibi:
1-
Oshqovoqning yaxshi pishganidan tanlab po`stini archib, katta kublar shaklida
to`graladi.
2-
Qozonga yuvib tozalangan guruch va to`g`ralgan qovoqni solib, ustidan ko`mib
turadigan qilib suv qo`yiladi va Qaynatiladi.
3-
Guruch va oshqovoq yarim pishgandan so`ng sut quyib, yana 8-10 daqiqa
qaynatiladi va rostlanadi.
4-
Qozon olovdan olinib, qopqog`i yopilgan holda 10- 20 daqiqa dam yediriladi va
dasturxonga tortiladi.
Qaynoq shurva
Kerakli masalliqlar: 400 gr qaymok, 3 l suv, 5-6 dona makkajuxori dumbuli, 2 dona
piyoz, 300 gr oshqovoq, tuz.
Tayyorlash usuli: qozonga 3 l suv quying. Makkajuxori dumbulidan oling va pustini
arching, ikkiga bulib qaynab turgan suvga soling. Boshqa idishga qaymoq solib eriting, Qaynab
yog`i ajralgandan so`ng yupqa to`g`ralgan piyoz solib bir oz aralashtiring va uni dumbul
qaynayotgan qozonga quying. Ustiga esa to`g`ralgan oshqovoq pallalarini solib, meyoriga
yetgunicha pishiring. Tuzini rostlab, 10 daqiqaga dam yediring. Dasturxonga tortishda dumbul
va oshqovoqni likopchalarga suzing, kosalarga esa sho`rvani qo`ying.
Qatiqli juja oshi
Kerakli masalliqar: 250 oq juxori, 1 kosa qatiq, 350 f lahm go`sht, 2-3 dona piyoz
(qiymasiga), 2 dona piyoz (jizga), 1 shox jambil, kashnich, tuz.
Tayyorlash usuli: qozonda qo`y yog`ini eriting, jizzasini olib, yog`ni dog`lang va piyoz
solib, jizlang. Go`shtni mayda to`g`rab, qiyma qiling. Unga xal qa shaklida to`g`ralgan piyoz,
tuz va murch sepib, yaxshilab mijg`ilang, ulardan kattaligi yongoqday keladigan teftellar yasang.
Piyoz jizlangandan so`ng qozonga 3 l suv quyib, tayyorlab qo`yilgan oq jo`xorilarni soling,
qaynab chiqqandan so`ng teftellarni va jambilni tashlang va 1 soat davomida miltillatib
pishiring. Tayyor taom 5-7 daqiqa davomida cho`mich bilan shopirib turiladi, shundan so`ng
taomga tuzi. qatiqni qo`shing. Dasturxonga tortishda kosalarga qo`yib, yuziga kashnich to`g`rab
seping.
Krtitsli moshxurda
Kerakli masalliqlar: 300 gr go`sht, 2-3 dona piyoz, 1 dona sholg`om yoki sabzi, 1 stakan
mosh, 1 stakan guruch. 1 kosa qatiq, piyoz, kashnich, rayon, tuz.
Tayyorlash usuli: sirli idishga moshni solib, olovga qo`ying, qaynab pishgach, unga xalqa
shaklida to`g`ralgan piyoz, mayda kubik shaklida to`g`ralgan sabzini (yoki sholg`om) va
oldindan yuvib tayyorlangan guruchni soling. Go`shtni qiymalab piyoz qo`shing va kattaligi
yongoqday keladigan teftellar yasab, qozonga tashlang va pishirishda davom eting. Dasturxonga
tortishdan oldin moshxo`rdani kosalarga quyib, qatiq qo`shing va yuzasiga seping.
II- bob. Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash
mavzusini o‟qitishda
« CHARHPALAK » mеtodini qo‟llash.
2.1 Sut va sut m ahsulotlarini tayo rla sh
Sut va sut ma hsu lo t lar i a ho lin ing no yo b o zuqa viy mo dd a o qs ilg a bo `lga n
t ala bin i qo nd ir is hda, ist e‘mo l q ilina yo t g a n o z iq -o vq at ma hsu lo t lar i t ark ib in i
ya xs h ila s hda mu him a ha miyat ga eg ad ir. Shu s a ba bli sut sa no at i t ar mo g‗in i
r ivo jla nt ir is hga a lo h ida e 't ibo r bcr ilmo qd a .
So‗nggi yillarda sut sanoat i korxonalarida kichik yo shdagi bo lalar uchun
sut ma hsu lo t lar i, buzo q lar ni bo q is hda fo yd a la nila d ig a n sut is h la b c hiq ar is h
yo `lg a qo ' yild i. Sar iyo g` qat iq va yu ms ho q p is h lo q , br inz a, t exn ik ha mda
o zuqa kaze in i is h la b c hiq ar is h ha jmi k o ‗pa ymo qd a. Aho lin ing sut va sut
ma hsu lo t lar iga bo `lg a n t a la bin i t o `laro q qo nd ir is h va ma hsu lo t s ifat in i
o shir is h ma qs ad ida xo r ijiy ma mla kat lar bila n ha mko r likda qo ‗s hma ko rxo na lar
bаpо et ilmo q da.
Sut yog‗larida to‗yingan yog‘ kislotalarining hissasi to'yinmagan yog‘
kislotalariga nisbatan ko'proq bo‗ladi. Ulardagi asosiy to‗yingan yog‗ kislotalari
palmitin va stearin, to'yinmagan yog‘ kislotasi esa olein yog‗ kislotasidir. Boshqa
yog‗lardan farq qiluvchi belgilaridan biri shundaki, ulaming tarkibida kichik
molekular massaga ega bo‗lgan yog‗ kislotalari ham birmuncha ko‗proq.
Sut yog‗i tarkibida yog‗ga o'xshash modda hisoblanadigan fosfatid va stearinlar
ham bo‗ladi. Ulardagi asosiy fosfatid letsitin hamda kefalin hisoblanadi.
Stearinlardan esa xolesterin va ergosterinlar mavjuddir. Sut yog‗i organizmda tez
hazm bo‗ladi. Sut oqsili to‗liq qiymatga ega bo‗lgan qimmatli oqsillardan
hisoblanadi. Sutdagi oqsil, asosan, kazein (2,7 %), albumin (0,4 %) va globulinlardan
(0,2 %) tashkil topgan. Uning tarkibida o‗rin almashtirmaydigan hamma
aminokislotalar borligi uchun ham to‗liq qiymatli oqsillarga kirib inson hayotida
muhim rol o‗ynaydi. 0‗rtacha aminokislota tizimi sutning tarkibida hozirgi kunda
ma‘lum bo‗lgan vitaminlarning hamma turlarini uchratish mumkin. Lekin ularning
ba‘zi birlari sutda kam miqdorni tashkil etganligi uchun, ular kat ta ahamiyat kasb
etmaydi. Dalada haydab boqilgan mollarning sutida qo‗lda boqilgan mollarning sutiga
qaraganda vitaminlar miqdori birmuncha ko'proq. Sut tarkibida uchraydigan suvda
eruvchi vitaminlar B,, B
2
, B
3
, B
6
, С, PP, yog‗da eruvchi vitaminlar esa A, D, E va
karotin hisoblanadi. Shuningdek, sutda ichki sekretsiya bezlari chiqaradigan
gormonlar, rang beruvchi moddalar (karotin, xlorofill, ksantofill), organic mineral
moddalar sutda organik va noorganik kislotalarning tuzlari holida uchraydi. Sutda -kul
miqdori o‗rtacha 0,7 %dan iboratdir mineral moddalar sutda tez hazm bo`lad igann
tuzlar holatida bo'lib, shulardan eng asosiylari kalsiy hamda fosfor tuzlari
hisoblanadi. Umuman sut tarkibida saksonga yaqin makro va mikroelementlar borligi
aniqlangan. Sutdagi asosiy mikroelementlar marganes, mis, temir, kobalt, yod, rux,
kumush, nikel, vannadiy va boshqalar.
Sut shakari, slit kislotali, spirtli, priopion kislotali achishlar natijasida sut kislotasi,
spirt, karbonat angidrid gazi va limon kislotalarini hosil q iladi. Ulardan achitilgan sut
mahsulotlari ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.
2.2. Charxpalak metodi
Texnologiyang tavsifi. Ushbu texnologiya talaba (yoki o`quvchi) larni o‘tilgan
mavzularni yod olishga mantiqan fikrlab bermog‘i savollarga mustaqil ravishda to‘g‘ri javob
berishga va o`z-o`zini baxolashga o‘rgatishga xamda kisqa va ichida o‘qituvchi tomonidan
barcha o‘quvchilarning egallagan bilimlarini baholashga qaratilgan.
Texnologiyaning tavsifi. Ushbu texnologiya talaba (yoki o`quvchi)l arni
utilgan mavzularni yod olishga? mantiqan fikrlash bermog‘i savollarga mustakil
ravish da tugri javob berishga va o`z-o`zini baxolashga o`rgatishga xamda qisqa
vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan barcha talaba (yoki o‘quvchi)larning egallagan
bilimlarini baxolashga qaratilgan. talaba (yoki o`quvchi) materiallarni uzlashti'rgan
darajasi baxoga, 25-30 tasi tugri bulsa «a‘lo» batoga o`zlashtitgan hisoblanadi. Talaba (yoki
o`quvchi)lar
o`z
baxolari
yoki
ballarini
to`plab
olishgach, o`qituvchi vazifa bajarilgan qog`ozlarni yig`ib oladi va baho (ballar)ni
gurux, jurnaliga ko`hirib qo`yadi.
«Charxpalak» texnologiyasidan foydalaigan xolda mashg`ulot o`tkazish uchun
talaba (yoki o`quvchi)larga quyidagicha vazifa berish mumkin. Vazifa uchun zarur
bo`lgan tarqatma materialni ilovada keltiramiz. Vazifa. O`qituvchining muomala va
munosobatni boshqarishlar harakatlari qaysi boshqaruv usuliga mansub ekanligini
aniqlash
ularga
beradigan
tavsiflarini
ilovada
keltirilgan
jadvalga
kiriting.
Texnologiyaning maqsadi: talaba ( yoki o`quvchi)lari dars jarayonida
mantiqiy fikrlash, o`z fikrlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o`zlarini
baxolash. Yakka va guruxlarda ishlashga, boshqalar fikriga xurmat bilan qarashiga,
ko‘p fikrlardan keraklisini tanlab olishiga o‘rgatish.
Mashg‘ulotlarining. barcha turlarida dars boshlanishi yoki dars oxirida yoki u
kun predmetining biron bir bulimi tugallanganda, o‘tilgan mavzularni talaba (yoki
o‘quvchi)lar tomonidan o‘zlashtirilganlik darajasini baxolay olish, takrorlash.
Mustaxkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish uchun
mo‘ljallangan. Ushbu texnologiyani mashgulot jarayonida yoki uning bir kismida
yakka, kichik gurux. va jamoa shaklida tashkil etish mumkin. Mashgulotda
foydalaniladigan vositalar:
tarqatma
materiallar,
rangli
qalam
(yoki
flomaster)lar. Sut mahsulotlari
Izox: reja buyicha belgilangan mavzu asosida hamda o`qituvchining qo`ygan
maqsadi (tekshirish, mustsskamlash. ba%iolash)ga moye taiyorlangan tirsatma materishishr
(agar yakka tartibda utkazish muljallangan oulsa, guruu, ukunchishri soniga, agar kichik
guruxparda utkazish belgilangan bulsa, u u.olda guruxlar soniga karab tarkatma materiallar
tayyorlanadi).Charxpalak» texnologiyasi
Texnologiyang tavsifi. Ushbu texnologiya talaba (yoki O‘quvchi) larni o‘tilgan mavzularni yod
olishga? mantiqan fikrlab berilgan savollarga mustaqil ravishda to‘gri javob berishga va o`z|
o`zini baxolashga o`rgatshinga hamda qisqa vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan barcha talaba
(yoki o‘quvchi)larning egallagan bilimlarni baxolashga qaratilgan. Charxpalak» texnologiyasi
Texnologiyaiing tavsifi. Ushbu texnologiya talaba (yoki O‘quvchi) larni o‘tilgan mavzularni
yod olishga? mantiqan fikrlab bermog`i savollarga mustaqil ravishda to‘gri javob berishga va
o`z| o`zini baxolashga o‘rgatishga xamda qisqa va vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan barcha
talaba (yoki o‘qituvchi)larning egallagan bilimlari baxolashga qaratilgan.
2.3 Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash mavzusini o'qitish сharhpalak " metodini qo’llash
Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash mavzusini o'qitish
tehnalogiyasi
1.1 Ma'ruzani olib boorish tehnalogiyasi.
Mashg'ulat shakli
Kirish mavzu bo'yicha ma'ruza
Dars vaqti 2-soat
Talabalar soni 24-25 nafar
Maruza rejasi
1. Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayorlash
mavzusini o'qitish
tehnalogiyasi.
5-
Sut va sut mahsulotlari turlari olinishi hususiyatlar.
6-
Sut va sut mahsulotlarilarining fizik-kimyoviy hossalari
7-
Sut va sut mahsulotlarining sefatiga talablar
O'qitish mahsadi
Sut va sut mahsulotlarilarining hossalari va ishlov berish jaroyonlari
Pedagogik vazifalar
O'quv faolyati natijalari
Sut va sut mahsulotlarining
fizik mehanik hossalarini
aniqlash haqida ma'lumot
beradi.
Sut va sut mahsulotlarining fizik mehanik hossalarini aniqlash haqida
ma'lumotga ega bo'ladi.
Sut va sut mahsulotlarining
turlari hossalari to'g'risida
tushuncha hosil qilish
Sut va sut mahsulotlarining turlari hossalari to'g'risida tushuncha hosil
qiladi.
Sut va sut mahsulotlarining
fizik mehanik hossalarini
aniqlash haqida ma'lumot
beradi.
Sut va sut mahsulotlarining fizik mehanik hossalarini aniqlash haqida
ma'lumot o'rganadi.
Sut va sut mahsulotlarining
tehnalogik hossalarini
aniqlash usullarini
o'rgatadi.
Sut va sut mahsulotlarining tehnalogik hossalarini aniqlash usullarini
o'rgatadi.
Sut va sut mahsulotlarining
tehnalogik hossalarini
aniqlash usullarini
o'rganadi.
Sut va sut mahsulotlarining tehnalogik hossalarini aniqlash usullarini
o'rganadi.
O'qitish usullari
Yozma,charhpalak,klastir
O'qitish shakillari
Frontal, jamoaviy ish
O'qitish vosi talari
Adabiyotiar metodik qo'llanma tarqatma materiallar
O'qitish sharoiti
Mahsus jihozlangan avdutoriya
Ish bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O'qtuvchi
O'quvchi
l.IMa'ruza mavzusini aytadi va ushbu
1-bosqich mavzuga
mavzuga tegishli bo'lgan ma'ruza
kirish qismi
matni tarqatiladi.
(5-10daqiqa)
1.2 Ushbu mavzuga oid asosiy savollar
tayanch so'z va ibobralarga izoh beriladi.
1.3Mustaqil tayorlanish uchun asosiy
adabiyotiar ro'yhati taqdim etiladi. 1.4Birinchi
mavzu o'quv faolyatlarining maqsad va
natijalarini aytadi.
2-bosqich.
Asosiy
qism (60- 65
daqiqa)
2.1. Darsning maqsadi, pedagogik
vazi‟falari va o
c
quv faoiiyatining natijaiaridan
kelib chiqqan holda ushbu mavzuda qanday
masaialar o
4
rganib chiqilishini o„y!ash va javob
berish taklif qilinadi.
2.2, O‟quvchilami dars mavzusi, maqsadi,
borishi bilan tanishtirish va ularning faoliyatmi
o‟quv topshiriqlarini bajarishga
yo‟llash.
Yangi mavzuni kichik guruhlarga bo‟lib
o‟rganish.
•
Наг bir band bo„yicha xulosa qilinganda,
muhim jihatlariga e‟tiborni jalb qiladi.
Taiabaiar qoS iigan
savoHargajavob
beradilar va yozib boradilar.
Qarang O
4
MM
Tinglaydi. Tarqatma
materiailar to
4
plamida
ke‟tirilmagan qirraia- rini
konspekt qiiib boradilar.
Savoilar beradi.
3-bosqich.
Yakuniy
qism
(5-10 j
daqiqa)
3.1. Mavzuning birinchi qismi bo„yicha
xulosa qilinadi.
3,2, Talabalaming faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi hamda ko„zlangan
maqsadga erishilganiik darajasi aniqlanadi.
3.3. Talabalaraing savollariga javob
beriladi.
3.4. Mustaqi! ishlash uchim
topshiriqlar beriladi.
Mavzuning davomini Insert usuiidan
foydalanib o-qish va kerakli beigilami
belgiiash vazifasi beriladi.
Savollar beradi.
Mustaqil ishlash uchun
topshiriqlami yozib oladi.
Qarang О MV?
2.4.Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash mavzusini o‟qitish tehnalogiyasi bo‟yicha 2
soatlik dars ishlanmasi
Mavzu:Sut va sut mahsulotlaridan taomlar tayyorlash.
I.Darsning maqsadi:
a)Ta‘limiy maqsad:O‘quvchilarni ta‘limiy jihatdanfanga bo‘lgan qiziqishlarini oshirib boorish.
b)Tarbiyaviy maqsad:O‘quvchilarni komil inson yetuk kadr qilib tarbiyalash.
v)Rivojlantiruvchi maqsad:O‘quvshilarni mustaqil ishga o‘rgatish ong va tafakkurinni rivojlantirish.
II.Darsning tipi:Og‘zaki analiy yozma.
III.Darsninig turu:Ananaviy.
IV.Darsning jihozi:Ko‘rgazmali qurollar,darsliklar,jihozlangan auditoriya,plakatlar,tarqatma materiyallar.
V.O‘tilgan mavzuni hulosalash:
Savollar.
1.Sut mahsulotlarini sanab bering?
2.Sut mahsulotlari turlari?
3.Sutning tarkibiga nimalar kiradi?
4.Sutning fizik hossalari?
5.Smetanani olish jarayonlari?
VI.Yangi mavzu bayoni:
Sut – asosiiy oziq ovqat mahsulotlaridan biridir.Unda kishi organizmi uchun g‘oyat muhim va zarur
bo‘lgan barcha oziq moddalar mavjud.Sut tarkibida 3-4% oqsil, 3-5%yog‘,4,5-5%sut shakari 0,6-
0,8%miniral noddalar 87-89%suv A,B,V,C,D,E,P,P vitaminlari bor.
Sutda miniral moddalar kalsiy,kaliy,natriy,magniy,fosfor,temir va boshqa tuzlardan iborat
bo‘ladi.Ularning hammasi kishi organizmi uchun katta ahamiyatga ega.Sutdagi oqsillar,yog‘lar va
uglivodlar kishi organizmida deyarli tula hazm bo‘ladi.1litr sut tahminan 670 KKAL beradi.
Sut tez buzuluvchan mahsulot hisoblanadi,chunki u mikro organizmlarning rivojlanishi uchun qulay
muhitdir.Ko‘pincha sut bakteryala tasirida iriydi.Sut kislotasining haqiqiy bakteryalar sut kislotasi
tayyorlashda qullaniladi.
Smetana-pasterizarsiya qilingan va sut kislotasi hosil qiluvchi toza bakteryalar bilan ivitilgan
qaynoqdan tayyorlanadi.
Sutning tarkibida qand va tuzlar bo‗lganligi uchun qaynash harorati toza suvning
qaynash haroratidan bir oz yuqori bo‗lib, 100,2°C ni tashkil etadi. Sut elektr tokini
o‗tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Sut tarkibtdagi-mavjud moddalar har xil ega bo‗lganligi
sababli ularning harbiri elektr o'tkazuvchanlikda ishtirok etadi. Bun dan faqat sut shakari
mustasnodir, chunki qand moddalari elekt - roneytral moddalar hisoblanadi.
-Sutning umumiy nordonligi (gradus) temperat uralarda (°T) ifodalanib, 100 ml sut
tarkibida kislotalilik xususiyatiga ega bo'lgan moddalarni neytrallash uchun zarur bo`ladigan
0,1 normalli ishqor eritmasining miqdoriga aytiladi. Yangi sog'ib olingan sutning nordonligi
16-18°T ni tashkil qiladi. Sutga nordonlilik xususiyatini beradigan moddalarga tuzlar , oqsillar.
karbonat angidrid gazi, sutda bo'ladigan kam miqdordagi limon kislotasi kiradi. Sut
saqlanganda sut kislotasi bakteriyalari va boshqa mikroorganizmlar ta‘sirida sut qandi
bijg‗iydi, natijada sutning nordonligi ortadi. Sutning nordonligi uning yangi yoki eskiligidan
dalolat beradi.
VII.Darsni hulosalash:
a)Sutni qanday T temperaturada saqlash lozim.
VIII.O‘quvchilarni baholash:
O‘tilgan mavzu yuzasidan olingan bilinlarga asoslangan holda baholanadi.
(5,4,3)
IX.O‘quvchilarni rag‘batlantitish:
Dars jarayonida faol ishtirok etgan o‘quvchilarni rag‘batlantirish:
X.Uyga vazifa:
O‘tilgan mavzuni to‘liq va mukammal o‘qib o‘rganib kelis
III-bob. Hayotiy faoliyat havfsizligi.
3.1.ShovqinIar, titrashlar va ularning inson hayotidagi zararli
xususiyatlari.
Turli balandlik va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo'shilib eshitilishi shovqin deb
ataladi.
Tovush fizik holat sifatida havo, suv va boshqa tarang muhitdan kelib chiqadigan to'lqinsimon
harakatlardan iborat bo'lib, tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo'ladi. Shovqin
kasb kasalligiga olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib miyada og'riq turg'izadi va quloq shang'illab
asab tizimiga ham yomon ta'sir qiladi. Ayniqsa, fikmi to'plab, aqliy ish bilan shug'ullanishga imkon
bermaydi, ish qobiliyatini (10-60%) pasaytirib yuborishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning
odamga sezilmas darajada ta'sir qilishi asab tizimining ishdan chiqishiga olib keladi. Ayniqsa, qattiq va
kuchli tovushlar, shuningdek, to‘xtovsiz ravishda bir xilda chiqib turadigan tovushlar odamga yomon
ta'sir qiladi va tez charchatadi.
Shovqin ta'sirida turli a'zolar va tizimlaming; masalan: xazm qilish (oshqozon shirasi sekretsiyasining
o'zgarishi), qon aylanishi (qon bosimining ko'tarilishi) tizimlaming normal faoliyati buziladi.
Kelib chiqishiga ko'ra shovqin, asosan 3xil bo‘ladi:
8-
Sanoat shovqini.
9-
Transport shovqini.
10-
Maishiy shovqinlar.
Shu bilan birga gaz va suyuqliklaming harakati natijasida ham shovqin chiqishi mumkin. U aerodinamik
shovqin deb ataladi. Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalaming mexanik tebranishidir.
Bu tebranishlar to'lqinsimon ravishda tarqalib kishi quloq pardasiga tegadi, natijada tovush
eshitiladi.Tovush eshitilishi uchun to'lqin ma'lum kuchga ega bo'lishi kerak. Bu kuch esa tovush
to'lqinining paskalda (Pa) o‘lchanadigan bosimi bilan belgilanadi. Quloq tovush bosimining 2 x 10-5 dan
2 x 102 Pa gacha bo'lgan diapazonini qabul qila oladi. Pastki chegara, ya'ni (Ro=2xlO-5Pa) kishi qulog'i
ilg'ay oladigan minimal tovush bosimi - "eshitish chegarasi", yuqori chegara, ya'ni (Pmax=2 x 102 Pa)
kishi qulog'i og'riq sezguncha chiday oladigan maksimal bosimi - "og'riq chegarasi" deb ataladi. Og'riq
chegarasidan yuqorida quloqlardan qon sizib chiqishi va quloq pardasining yirtilishi hollari bo'lishi
mumkin. Ikki kishining o'zaro suhbati odatda 0,1 Pa bosimda kechadi. Shovqin - sanoat korxonalaridan,
temir yo'l transportidan,
avtotransportdan, qurilish texnikalaridan, maishiy xizmat korxonalaridan, radiotelevizor ovozlarini
qattiq qilib eshitish natijasida vujudga keladi.
Shovqin kuchi detsibel (DB) bilan o'lchanadi. U inson quloq pardalariga shovqin bosimini taqqoslash
oqibatida aniqlangan. 0,1 detsibelli shovqin eng past hisoblanadi, uni eshitish judayam qiyin. Eng
kuchli shovqinning kuchi 200 db hisoblanadi va kishini o'ldirishi mumkin.
Shovqin kuchi harakteriga ko'ra 4 guruhga bo'linadi:
2,5
Shovqin kuchi 0,1-0,5 db bo'lsa, normal ovoz hisoblanadi. Masalan: bunga daraxtlaming
shivirlashi, soatning yurishi va normal musiqa ovozi kiradi.
2,6
Shovqin kuchi 60-90 db bo'lsa, yoqimsiz ovoz hisoblanadi. Masalan: sanoat korxonalari,
ko'cha transporti shovqini, chang so'rg'ich va kir yuvish mashinalarining ovozi.
2,7
Shovqin kuchi 100-120 db bo'lsa, zararli va insonlar sog'ligiga salbiy ta'sir etadigan ovozdir.
Masalan: baland musiqa ovozi, to'qimachilik va paxtachilik sanoatidagi stanoklar, avtomobillar,
mototsikllar, tramvay, temir yo'l transporti va qishloq xo'jalik va qurilish mashinalari.
2,8
Shovqin kuchi 130-200 db bo'lsa, juda xavfli shovqin hisoblanadi. Masalan: portlash, reaktiv
samolyot ovozi va havo trevogasi misol bo'ladi.
Tovushning fiziologik ta'siri uning faqat kuchiga emas balki chastotasiga ham bog'liqdir.
Chunki insonning eshitish qobiliyati har xil chastotali tovushlarda birday emas. 1000-4000 Gts
chastotaga ega bo’lgan tovushlar hammadan yaxshi qabul qilingan. Darajasi bir xil bo'lib har xil
chastotaga ega bo'lgan tovushlar bir xil qabul qilinmaydi. Shuning uchun shovqin balandligi birligiga
fan qabul qilingan. 1 chi fan - bu shovqin darajasi 1 db bo'lganda uning chastotasi 1000 Gts ga
tengdir. Shovqin chastotasi oshishi bilan uning salbiy ta'siri ham oshadi. Shovqinlar chastotasiga
qarab 3 sinfga bo'linadi:
6,0
Past chastotali shovqinlar < 300 Gts
6,1
O'rtacha chastotali shovqinlar < 800 Gts
6,2
Baland chastotali shovqinlar > 800 Gts.
6.1-jadvalda ko'pincha uchraydigan shovqin darajalari ko'rsatilgan.
6.1-jadval. Shovqin hosil qiluvchi manbalar.
Qattiq shovqin odam organizmiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, boshi og'riydi va aylanadi, ko'z qorachig'i
kengayadi, yurak urishi tezlashadi, asab tizimi ishdan
chiqadi va hakozo. Izlanishlar shuni ko'rsatdiki, 88DB shovqinda ("LiAZ-677" avtobusi kabinasida)
haydovchining fikrlash qobiliyati 10% ga, agar 95DB bo'lsa 20 % ga kamayadi. Avtomobillaming
asosiy shovqin chiqarish manbai dvigatel va so’ndirgich hisoblanadi, keyingi manba shinalaming
ishlashi hisoblanadi. Shinaga tushadigan yuk oshgan sari shovqin ham balandlashib boradi.
Hozirgi paytda shovqinning organizmga ta'siri o'rganilmoqda. Masalan,
Buenos-Ayres laboratoriyalarining birida kalamushlami yerto’lalarga qamab,
kuchaytirilgan ovoz chiqaruvchi moslamalar o'matib qo’yishgan. Bir necha daqiqa
>
o'tgach, kalamushlar falaj holatiga tushgan, 6 soatdan keyin esa hammasi o'lgan. Rus olimi
V.I.CHudnovning ma'lumotiga ko’ra, nafas olish, barglaming shivirlashi 10 detsibel, qattiq gapirish
60-70 db, shahar transportlarining shovqini (mototsikl, avtobus, yuk tashuvchi avtoulov) - o'rtacha 80-
100 db ni tashkil etadi. Reaktiv samolyot shovqini ko'tarilishi paytida 140, kosmik kema (raketa) - 175
db ga teng. Inson uchun 20-30 db zararsiz hisoblanadi. Bu tabiiy holatdir. Umuman odamga 80 db
ruxsat etilgan. 130 db ga teng shovqin insonda og'riq paydo qiladi, 150 ga ko'tarilganda chidab
bo'lmaydi, 180 db da metall chatnab ketadi. O'tgan asming 60-70 yillarida katta shahar yo'llarida
shovqin o'rtacha 60-70 db ni tashkil etgan bo'lsa, bugungi kunga kelib bu ko'rsatgich 100 va undan
ham ziyod db ni tashkil etmoqda. Yer kurrasining yirik shaharlarida shovqin miqdori har yili o'rtacha
1 db ga oshib bormoqda. Shu bois 50-60 yillardan so'ng shovqin kuchi yana qanchaga ko'payishini
bashorat qilish qiyin emas. Hoziming o'zida ayrim mintaqalarda "shovqindan ifloslanish" holatlari
kuzatilmoqda. Masalan, Angliya aholisini 14,5 millioni o'z xonadonlarida 65-70 db ga teng shovqin
ta'sirida yashaydilar.
NAZORAT USULI asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarining sanitariya
talablariga mosligini tekshirish uchun qo'llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo'lgan
analizator va shovqin o'lchagichlardan foydalaniladi.
MUHANDIS USULI shovqin manbalarini tekshirish uning paydo bo'lish sabablarini tahlil qilish,
shovqinni so'ndirish vositalarini ishlab chiqarishdan iborat.
Bu usulda o'lchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug'lik hisoblash va
boshqa asboblar ishlatiladi.
Respublikamizda keng qo'llaniladigan turli xil shovqin o'lchagichlar va shovqin spektri
analizatorining akustik o'lchashlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan texnik ko'rsatgichlari 14
va 15 jadvallarda keltirilgan. "RFT" hamda "Bryo'l va Ker" firmalarida ishlab chiqarilgan asboblar
va vibroakustik o'lchovlar doirasi tengdir. 1-Detsibel pereklyuchateli; 2-o'lchagichning kirishi; 3-
fil'trlar chastotalarining pereklyuchateli; 4 va 5-rostlash vintlarining uyalari; 6-"Mikrofon- datchik"
pereklyuchateli; 7-"Kalibr" uyasi; 8-signal lampasi; 9-strelkali pribor; 10- "Yerga ulash uchun"
qisqichi; 11 -"CHiqish” uyasi; 12-ish turi pereklyuchateli; 13- "Detsibel I" pereklyuchateli; 14-"Rod
izmereniy" pereklyuchateli; 15-M-101 mikrofoni; 16-mikrofon mahkamlagichining detali; 17-tutqich
va shlangli egiluvchan sim. Shovqinga qarshi kurash. Avtomobillardan chiqadigan shovqinni
kamaytirish asosan ulaming dvigatellarini takomillashtirishdan iboratdir. BMTning Yevropa
komissiyasi shovqini 82-92 DB dan kam bo'lgan avtomobillar ishlab chiqarish va ekspluatatsiya
qilishni taklif qiladi. Masalan, Angliyada shovqini 85- 92 DB bo’lgan yuk avtomobillaridan
foydalanishga ruxsat berilmagan. Bu yuk ko'tarish qobiliyati 12 tonna bo'lgan avtomobillarga
tegishlidir. Yaponiyada esa 1971 yildan boshlab yuk tashuvchi avtomobillarga 80 DB, yengil
avtomobillarga 70 DB me'yor joriy qilingan. AQSH da yuk tashuvchi avtomobillar uchun 86DB
me'yor qo'yilgan.
Avtomobil ishlab chiqarish zavodlari keyingi vaqtda dvigatellardagi yonish jarayonini
takomillashtirish, chiqarish tizimida 2-3 bosqichli so'ndirgichlar qo'yish bilan shovqin muammosini
hal qilmoqdalar.
Hozirgi vaqtda haydovchilar ish qobiliyatiga zarar yetkazmaslik uchun ko'pgina avtobuslaming
dvigateli orqa tomoniga o'matila boshlandi. Bu sharoitda haydovchiga ta'sir ko'rsatadigan shovqin 8-
10 DB ga kamayadi.
Shaharlardagi hosil bo'ladigan shovqinning asosiy manbai avtomobildir. Shovqin asosan
dvigatelning ishlashidan va g'ildirak shinalarining yer bilan ta'siridan hosil bo'ladi. Eng katta
shovqin dizel dvigatelli yuk avtomobillaridan hosil bo'ladi. Shovqinlami kamaytirish bo'yicha asosiy
yo'nalish
sundirgichlaming
yangi
konstruktsiyalarini
yaratish
va
g'ildirak
shinalarini
konstruktsiyalarini takomillashtirishdir. Ma'lumki avtomobil transporti neft maxsulotlarining asosiy
iste'molchisidir. Avtomobil korxonalarida hosil bo'lgan neft maxsulotlari chiqindilari, ishlatilgan suv
tarkibida oqar suvlarga tushib, suv havzalarini zaxarlashi, ifloslangan suv inson salomatligiga va
tabiatga katta zarar yetkazishi mumkin. Buning oldini olish uchun Respublikamizda katta ishlar
qilinmoqda, jumladan suv xavzalarini tozalash hamda suvlami qayta ishlash masalalari hal
qilinmoqda.
Shovqindan saqlanish va unga qarshi quyidagi choralar amalga oshirilishi mumkin:
82,5
Shovqin manbaini o'zida pasaytirish.
82,6
Shovqinni ixotalash (izolyatsiya).
82,7
Shovqin yutuvchi moddalar qo'llash.
82,8
Shovqinni bug'ish (glushitellar bilan).
82,9
Shaxsiy himoya vositalarini qo'llash.
Agar texnik usullar bilan shovqinning sanitariya me'yorlariga qadar pasaytirib bo'lmasa u holda
shovqindan yakka tartibda himoyalash vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday himoya
vositalariga quloq tiqmalari, quloq qopqoqlar, shlemlar kiradi. Quloq tiqmalari juda ingichka toladan
qilingan, ba'zan mum va parafin aralashmasi shimdirilgan, quloqqa tiqib qo'yiladigan paxta yoki
doka bo'lagidir. Konus shaklidagi qattiq (ibonit rezina) tiqmalar ham bo'ladi. (Bular shovqinni 5-20
DB gacha pasaytiradi).
Kundalik hayotimizda har qadamda tebranma harakatga duch kelamiz. Daraxtlaming bargi,
shoxlarining shamol paytidagi tebranishi, daladagi bug'doy maysalarining tebranishi, musiqa
asboblari - rubob, tor, dutor torlarining harakati, osma soat tebrangichi harakati, telefon
membranasining tebranishi, ichki yonuv. dvignateli tsilindridagi porshenning harakati tebranma
harakatga misol bo'ladi. Tebranma harakatlar mexanik, elektromagnit, elektromexanik tebranma
harakatga bo'linadi. Tebranma harakatlaming tabiati har xil bo'lsa ham, ular asosan yagona
qonuniyat bo’yicha amalga oshadi. Biz asosan mexanik tebranma harakatni o'rganamiz. Mexanik
harakat qilayotgan jismlar to'plamiga tizim deyiladi. Tizim tarkibiga kiruvchi jismlar orasida sodir
bo'ladigan kuchlar ichki kuch va shu tizimga tashqaridan bo'ladigan ta'sir kuchi tashqi kuch
deyiladi.
Vaqt o'tishi bilan takrorlanib turadigan harakatlarga tebranma harakat yoki tebranishlar
deyiladi. Tebranishlar erkin (xususiy), majburiy va avtotebranishlarga bo'linadi.
Muvozanat vaziyatidan chiqarilgan tizimda ichki kuchlar ta'sirida vujudga keladigan tebranishlar
erkin tebranishlar yoki xususiy tebranishlar deyiladi. Davriy ravishda o'zgaradigan kuchlar ta'sirida
vujudga keladigan tebranishlar majburiy tebranishlar deyiladi. Masalan, biz telefonda
gaplashayotganimizda mikrofon pardasi (membranasi) tebranayotgan (bosimi o'zgarayotgan) havo
ta'sirida, havo esa bizning tomoq-burun bo'shlig’imizdagi tovush pardalarining tebranishi ta’sirida
majburiy tebranma harakat qiladi. Radio kamayi, matori ishlab turgan mashina yoki dastgoh
korpuslarining tebranishlari (titrashi) majburiy tebranishlardir.
Korxonalarda titrashni ham iloji boricha kamaytirish chora-tadbirlari ko’riladi. Shovqinni
kamaytirish uchun mashinalaming aylanuvchi qismlari o'z vaqtida yog'lab, rezinali detallarga
almashtiriladi. Titrash va shovqinning oldini olish uchun mashina va uskunalaming pol sathiga
to'g'ri joylashishi hisobga olinadi. Ulaming biriktiruvchi qismlari o'zaro yaxshi biriktiriladi.
Titrash deb, nuqta yoki mexanik tizimning hech bo'lmaganda bitta koordinata bo'ylab vaqt
birligida navbatma-navbat ortib yoki kamayib turishiga aytiladi. (GOST 24346-80) Titrash mashina
va mexanizm qismlaridagi kuchlaming nomuvofiqlik harakati natijasida kelib chiqadi. Bunga
mexanizmlaming chiziqli harakatini aylanma harakatga aylantirishdagi krivoship-shatun
mexanizmlarining harakati, stanoklaming silliqlovchi va qirquvchi qismlarida sodir bo'ladigan
titrashlar misol bo'ladi. Umuman mexanizmlarda muvozanatning buzilishi titrashni kelib chiqishiga
sabab bo'ladi. Titrashning inson organizmiga ta’siri asosan uning mexanizmda kelib chiqishida ta'sir
ko'rsatuvchi kuchlar bilan uzviy bog'liq. Bunda ta'sir ko'rsatuvchi va titrash hosil qiluvchi kuchlar
butun tizimiga yoki uning bir bo'lagiga ta’sir qilish mumkin. Sinusondal qonuniyat asosida hosil
bo’layotgan titrashning birliklari sifatida, titrash amplitudasi Xm, titrash tezligi Vm, titrash tezlanishi
Q, titrash davri T va titrash chastotasi bilan tavsiflanadi. Titrash parametrlarining absolyut qiymatlari
juda keng chegarada o'lchanganligi ilmiy tekshirish ishlarida titrashning logorifmik darajasi
ishlatiladi va bu daraja Detsibel (DB) bilan belgilanadi.
Titrash - qattiq yuzalaming tebranma harakatidir. Sanoat korxonalarida umuman kam uchraydigan
xodisa. Ba’zan u uskunalaming mahkamlovchi boltlarining bo'shashib qolishidan, vallaming urib
ishlashidan va nosozligidan vujudga keladi. Titrash ta'sirida asob va yurak tomir tizimi zararlanishi
mumkin, kapilliyar tomirlaming qisilishi sodir bo'ladi, hushdan ketishga va qon bosimining oshishiga
moyillik kuzatiladi, qonda o'zgarishlar, umumiy holsizlik ro'y beradi. Titrash ayniqsa ayollar
organizmiga zararli ta’sir ko'rsatadi.
Titrash odam organizmiga salbiy ta'sir qiladi, mehnat unumdorligini pasaytiradi, ko'pincha og'ir
kasb kasalligi - titrash kasalligiga olib keladi. Xastalikni boshlang'ich davridagina davolash samara
beradi. Ko'p hollarda kasallik o'tib ketsa, nogironlikka olib kelishi mumkin. Qo'lni titrashdan himoya
qilish uchun maxsus qo'lqoplardan foydalaniladi.
Mashina va mexnizmlaming titrashini kamaytirish quyidagi usullarda amalga oshiriladi:
titrashni keltirib chiqaradigan manbaga ta'sir qilish; rezonans
holatidan chiqarish; titrashni dinamik so’ndirish;
mashina va qurilish elementlarining konstruktiv elementlarini o'zgartirish; titrashni
ixotalash va shaxsiy himoya vositalarini qo'llash.
TAYANCHIBORALAR:
Shovqin, detsibel, gerts, shovqin yutuvchi moslamalar, maishiy shovqinlar, transport shovqinlari,
sanoat shovqinlari, analizator, shovqin o'lchagich, o'zi yozar uskuna, magnitafon, ossillograf.
Mexanik tebranishlar, akustik tebranishlar, tebranma harakatlar, tizim, xususiy tebranishlar,
majburiy tebranishlar, titrash, umumiy va qisman titrashlar.
3.2. ISHLAB CHIQARISH MUHITIDA ERGONOMIKA TO‟G‟RISIDA TUSHUNCHA. INSON VA MASHINA
O‟RTASIDAGI BOG'LIQLIK.
12—
Ergonomika haqida tushuncha. Ergonomika insonning ish jarayopidagi harakatidir.
Ergonomika ishlab chiqarish jarayonidagi ishchining charchamasdan, mehnat qobiliyatini
pasaymagan va sog'lig'ini yo’qotmagan holda eng yuqori ish unumdorligiga erishishda funktsional
imkoniyatlarini o'rganuvchi fandir. U nazariy fan bo’lib, fiziologiya, psixologiya, antrometriya,
mehnat gigienasi va insonning ish faoliyatini kompleks ravishda qamrab oladi:
Fiziologik yo’nalish:
-ish joyi, asboblar, mashina va jihozlami fiziologik talablarga muvofiq holda bo'lishiga erishi;
-mehnat va dam olish rejimlarini joriy etish;
-mehnatni jismoniy og'irligini kamaytirish, fiziologik jihatdan yetarlicha harakat faolligini
ta'minlash;
-mehnatni aqliy va emotsional toliqtirishni kamaytirish;
Psixologik yo'nalish:
-pultlar va mashinalar, mexanizmlar tizimlarini boshqarish uchun boshqa vositalar ixtiro qilishda
ruhiy talablami hisobga olish;
-kasb tanlashda va kasbiy talablarga muvofiq holda shaxsning ruhiy xususiyatlarini hisobga olish;
-jamoalarda qulay ruhiy kayfiyat yaratish, ishlovchilaming mehnatidan va uning natijalaridan yuqori
manfaatdor bo'lishlarini ta'minlash bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish va joriy qilish.
13—
Ish o'miga yaratilayotgan mashina va mexanizmlar konstruktsiyasiga qo'yiladigan
talablar:
Ish o'mi asosiy (ishchi) mintaqa (stanok, verstak, konveyer) va yordamchi (o'tirgich, detallar va yarim
fabrikatlar maydoni) ga bo'linadi. Asosiy jihoz stanok, qo'shimcha jihoz esa buyumlar, asboblar va
moslamalar hisoblanadi. Stanokda ishlaydigan ishchi og'ir detallami shkafni pastida o'lchov
asboblarini kesuvchi asboblar bilan aralashtirmay ma'lum bir tartib bilan uyachalarga joylashtiriladi.
Uyachalarga ular shunday joylashtirilishi kerakki, ulami olish qulay va xavfsiz bo'lsin. Verstakda
o'matilgan tiska poldan 102 sm yuqorida o'matilsa buyi 170 sm bo'lgan ishchi yaxshi ishlay olish
qobilyatiga ega bo'lishi kuzatilgan. Agar tiska balandligi 30 sm oshirilsa ishchi toliqishi oshishi va
samaradorlik 30 % ga kamayishi kuzatilgan. Agar ish bajarishda ishchi kuchi 50 N dan oshmasa
ishni o'tirgan holda bajarish, 100 N oshsa agar tik turgan holda bajarish maqsadga muvofiqdir.
Ishchi o'mining konstruktsiyasi va ulaming o'zaro joylashishi (o'tirgich, boshqarish a'zolari,
ma'lumotini aks ettirish qurilmalari) antrometrik fiziologik ruhiy va ish xarakteriga javob berishi
kerak.
Mashina va mexanizmlar konstruktsiyasi issiq iqlim sharoitida qanchalik moslashgan bo'lsa
uning samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi. Yuqori harorat va atrof-muhit changi mashina va
mexanizmlaming texnik holatiga katta ta’sir o'tkazadi. Qum zarralari quyosh radiatsiyasi tasirida
ishqalanuvchi yuzalari, detallar va uzellaming tashqi bo'yoqlari, moylash materiallari katta zarar
ko'radi. Yozda mashinaning ichidagi havo harorati 68-70 gradus gacha ko'tariladi. Mashinist
o'rindig'i sathidagi harorat tush paytida 50-60 gradusni tashkil etadi. Mashinist kabinasida qulay ish
sharoitini yaxshilash maqsadida turli xil dekarativ qoplamalar, rezini qoplamalari va kabina tashqi
tomonini bo'yalishiga alohida ahamiyat berilishini talab etadi.
Bizning sharoitimizda kabinaning po'lat shipi issiq va quruq iqlim sharoitida bejevy bo'yoq bilan
bo'yalsa, boshqa bo'yoq bilan bo'yalgan kabinaga nisbatan qizish harorati 2 gradusdan 4
gradusgacha kamayishi aniqlangan.
Kabinada normal mikroiqlim taminlash maqsadida kondentsioner va tabiiy shamollatish maqsadida
mashina eshigida fortochkalar o’matilgan.
14—
ATK da texnik estetika. Ishlab chiqarish sferasida badiiy ijodiyot qonunlarini
o'rganuvchi fan texnik estetika deyiladi. Yangi yaratilayotgan mashina va mexanizmlar yuksak
dizayn, uzoqqa chidamli, ishonchli bo'lishini taminlash maqsadida muxandis-konstruktorlar quyidagi
holatlarga e'tibor qaratishlari kerak. Konstruktsiyalanadigan mashina psixologiya, fiziologiya,
rangchilik, rang texnika, dekarativ san'atning erishgan yutuqlari asosida va ma'lum tartibda
jamoatchilik talabini hisobga olish kerak.
Yangi yaratilayotgan zamonaviy avtomobilga estetik jihatdan yondashuv uning dastlabki loyiha
jarayonida kerak. ATK da texnik estetikaning "komfort mintaqasi" rangning to'g'ri tanlanishi va
bezatish, shovqin va titrashni kamaytirish bu jarayonda asosiy o’rin tutadi.
Ishlab chiqarishning estetik darajasini oshirish binoning yoritilishini yaxshilish, xavfsiz ishlab
chiqarish jarayonini ta'minlash, mehnat unumdorligini oshirish, toliqishni kamaytirish, mehnat
sharoiti gigienik talablami yaxshilash maqsadida ishlab chiqarish binosi arxitektura-kompozitsion
masalalari asosida rang tanlanadi. Hamma ranglar uchta xarkteristika orqali o’lchanadi, ya'ni
rangning toni, rangning bir joyga yig'ilganligi va rangning yoritilganligidir.
Rang tanlash kishi ruhiyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Yashil rang asab tizimini tinchlantiradi. Bu rang
xavfsizdir. Yashil rang ogohlantirish maqsadida ishlatiladi. U transport vositalarini xavfsiz va to'siqsiz
bir joydan ikkinchi joyga ko'chishini, texnologik jarayon normal o'tishiga imkon yaratadi.
Sariq rang. U tozalikka bog'liq holda favqulotda o'zgaruvchandir va bir qancha holatlami o'ziga
jamlagan. Tabiatda bu rang iliq va quvnoqdir.Sariq rang qora rang bilan ko'p holda birga ishlatiladi
va xavfli ob'ektda navbatma-navbat keluvchi chiziqlar shaklida ishlatiladi. Sariq rang, och sariq rang
bilan birgalikda yaqinlashayotgan xavfdan ogohlantiradi.
Malla rang. Mai la rang - iliq, mayin va tinch kayfiyatni, mustahkamlik va turg'unlikni namoyon
qiladi, lekin noxush kayfiyatni vujudga keltirish xususiyatiga ega. Malla rang ruhiyatni sundiradi,
bezovtalantiradi.
Qizil rang. Qon rangi bo’lib qizigan metalning rangidir. U kishini jumbushga keltiradi, kuch-
quvvatni oshiradi, shu bilan bir vaqtda tez charchashni vujudga keltiradi. Qizil rangdan
ogohlantirish, signal sifatida foydalanadi. Haqiqiy xavfsizlik yuqori bo’lgan joyda ishlatiladi.
Masalan: konstruktsiyaning xavfli joylari tashqi tomondan sariq rangda ichki tomoni esa qzil rang
bilan bo'yaladi, shuning uchun ham bunday holatda ishchi himoya vositasining bor-yug'ligiga e’tibor
qaratishi lozim.
Och-sariq rang. Bu rang kishining aktiv faoliyat ko'rsatishiga ruhlantirish qobilyatiga ega. U
kishilar tomonidan qizigan chug' tarzida qabul qilinadi.
Ko’k rang. Bu rang suv va sovuqni eslatadi. U yangi va tiniq xuddi havoga o’xshaydi va yengil
ko'rinadi. Uning natijasida jismoniy toliqish so'nadi. U nafas olish ritmini muvofiqlashtiradi,
rostlaydi. Plyus urushini kamaytiradi va tichlantiradi.
Binafsha rang. Toliqish va bexuda bezovtalanish rangidar.
Qora rang. Xunuk va og'ir rang bo'lib kayfiyatni yomonlashtiradi.
Oq rang.Sovuq va e'tiborli rangdir.
Kul rang. Ko'rimsiz va zerikarli rangdir. Bu rangdan ishlab chiqarish sharoitida
foydalanilmaslikka harakat qilinadi.
Ranglar xromatik va axromatik ranglarga bo'linadi.
Axromatik ranglar bir-biridan faqat yorqinligi bilan ajraladi. Bir rang yorqin bo'lsa, ikkinchi rang
esa unga nisbatan kuproq qora - oq, kul rang va qora.
Xromatik rang bir biridan yorqinligi bilangina ajralib turmasdan, balki rang turlari bilan ham
farqlanadi. Ular ranglar aylanasini tashkil qiladi. Aylana shartli ravishda ikkiga bo'lingan, ayrimiga
qizil, och-sariq, sariq va sariq, yashil ranglar, ikkinchi tomoniga esa havo rang yashil, havo rang, ko'k
va ko'k binafsha ranglar joylashgan. Qizil-sariq joylashgan aylana tomoni iliq, ko'k havo rang tomoni
esa sovuq deb nomlanadi.
Eng yorqin bo'yoq - belila. U qora rangdan 20-30 marta yorqindir. Harakatlanuvchi ob'ekt
elementlari sariq rangda, xavfli joylaming ichki qismi xavfli joylarga tegib turgan bo’lsa, qizil, qopqoq
shestemali, zanjirli, tasmali
Xulosa
Bitiruv malakali ishida yuqorida belgilangan maqsad va vazifalrni amalga oshirgan holda
quyidagicha hulosaga keldik.
-Sut va sut mahsulotlaridan taom tayyorlash haqida ma‘lumotlar tahlil qilimdi.
-Sut va sut mahsulotlaridan taom tayyorlash haqida ma‘lumotlar yig‘ildi.
-Sut va sut mahsulotlari turlari tarkibi olinishi,haqida ma‘lumotlar tuplandi.
-Sut va sut mahsulotlari haqida o‘quvchilarga ma‘lumotlar yig‘ildi.
-Sut va sut mahsulotlari sifatiga talablar,ishlab chiqarish jarayonlari haqida ma‘lumotlar to‘plandi.
-Sut kanservalari va sut mahsulotlaridan tayyorlangan taomlar haqida malumotlar yig‘ildi.
-Achitilgan sut mahsulotlarining tayyorlash jarayonlari yoritib berildi.
-O‘quvchilarni sut mahsulotlaridan tayyorlash mumkun bo‘lgan taomlar haqida tushuncha berildi.
-Charhpalak metodi haqida ma‘lumotlar taqdim qilindi.
-O‘quvchi yoshlarni sut va sut mahsulotlaridan taom tayyorlash mavzusini o‘qitishda ―Charhpalak‖
metodidan foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
-Bitiruv malakaviy ishi bo‘yicha Charhpalak metodi asosida dars ishlanmasi tayyorlandi.
Mavzu bo‘yicha ―Charhpalak‖ tehnologiyasi tanlandi maqsad va vazifalari aniqlandi.Ush bu trenir
o‘quvchi talabalrda dars jarayonida mustaqil fikrlashda mustaqil tayyorlay olish o‘z fikrini erkin holda
bayon eta olishga hamda ularga bahslashish madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan bunday
mashqg‘ullotlar odatda kichik gruhlarga bo‘lgan holda o‘tkaziladi.Bitiruv malakaviy ishida ishlab
chiqilgan uslubiy tavsiyalardan maktablarda,kollejlarda,o‘quv jarayonlarida va amaliyotga qullash
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Barkamoi avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1998 у
2.А.Karimov. ―0‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasiaa‖ Toshkent, 2012 v.
440-bet
3. I.A.Kar imo v. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada
yuksaitirishdir. (2010 yil 29 yanvarda bo‗lib o"tgan 4.―2009 vilning asosiy yakuniari va 2010yilda
0‗zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiv rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‗nalishlari‖ga bag‗ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. ―Xalq so‗zi‖ gaz. №21 30-yanvar 20; Oy
5.0‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Barkamoi avlod yili‖ davlat dasiun to'g'risidagi qarori.
Toshkent , 27 yanvar 2010 у. ―XXI asr‖ gaz. №4, 28 vanvar
2010
y.
6. I.A.Karimov O'zbekistonning o
4
z istiqlol va taraqqiyot yo r. Toshkent. ―O'zbekision‖. 1992 yil 78 bet.
7. I.A.Karimov. Mamlakatimizni modemizatsiya qilish va kuchli farovolik barpo etish- ustuvor
maqsadimizdir. (2010 vil 27 yanvarda bo‗lib o'tgan ma`ruzasi)
8.O`zbekiston Respublikasi Oiiy Majlisi Qonunchilik palatasi va qo'shma majlisidagi ma‘ruzasi. 27
yanvar 2010 y.―XXl asr‖ gazetasi K»4, 2r- yanvar 2010 y.
9. I.A.Karimov Jahon iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni barpo erishning yo`llari va choralari.
Toshkent,, ―0‗zbekiston‖, 2009 yk -5-6 bet
10. I. A. Karimovning
2012-yiI. Vatanimiz taraqqiyotiniyangidan
ko'taradigan
yil
bo`ladi. 2012-yilning asosiy yakunlari va 2012 yil
11.O'zbekistonm ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustvor yo`nalishiga bag`ishlangan Vazirlar
Maxkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. "‘Ma'rifat‖ 2c. -v a . №6-sonl: 21-yanvar 2012 yil
12. LA.Karimov ―Tarixdan saboq olib zamon bilan hamnafas bo`lib yashash- Bugungi hayotning o‘tkir
talabi‖ ―Xalq so‘zi‘
-
gazetasi. (42 a)
13.M T.Normurodov, B.X.Xidirova, A.R.Sohibov Bitiruv malak'aviy ishi magistrlik dissertaisiyasi.
Qarshi 2011 yil.
14. J. BaxromovA.B. Tovarshunoslik asoslarL - Toshkent: TXXI, 1986. tovarov.
- M.: Ekonomika, 1997. 12. Doqtorov T.G., Kudyan AM, Pomomayev P.F., Slepneva AS.
Tovarovedeniye plodoovoshnix, zernomuchnix, konditerskix i vkusovix
tovarov. - M.:Ekonomika, 1993. 15. Maksudov Т., Normaxmatov R. Tovarshunoslik: Nazariy asoslarL -
Т.:
Ukituvchi, 1991. U. Korobkina LA. Tovarovedeniye vkusovix tovarov. - M.: Ekonomika, 1992.
15. Kolesnik A.A., YelizarovaLG. Teotericheskiye osnovi tovarovedemya prodovolstvennix tovarov. -A/.:
Ekonomika, 1985.
16. Smirnova N.A. i dr. Tovarovedeniye zernomuchnix i konditerskix
17. Smirnova N.A., Nadejnova LA., Selezneva G.D., Vorobyeva YE.A.
18. Tovarovedeniye zernomuchnix i konditerskix tovarov. - M.:
19. Ekonomika, 1993.
20.
www.uz.@
. ziyonet
21 Jex.uz.<
§>. adabiyot_.www
22.Tavarshinoshlikasoslari Baxramova A.B.Toshkent 1986
Электрон манбалар:
1.
www.google.uz
2.
www.ziyonet.uz
3.
www.google.com
4.
www.yandex.ru
5.
www.rambler.ru
207
Эътиборингиз
учун раҳмат!
Document Outline - 2.2. «Charhpalak» metodi…………………………69
- 1.8 Sut konservalari
- 3.2. ISHLAB CHIQARISH MUHITIDA ERGONOMIKA TO’G’RISIDA TUSHUNCHA. INSON VA MASHINA O’RTASIDAGI BOG'LIQLIK.
Do'stlaringiz bilan baham: |