Kasbiy shakllanishdagi inqirozlarning psixologik xususiyatlari

REFERAT.
Amaliy psixologiya kafedrasi
101-guruh magistri Kudratova Lola.

Kasbiy shakllanishdagi inqirozlarning psixologik xususiyatlari.
Shaxsning kasbiy shakllanishi inqirozlari psixologlarining chuqur oʻrganish predmeti mavjud emas. Psixik rivojlanish yosh va hayotiy inqirozlari esa psixologik tadqiqotlarda aks etgan. Kasbiy shakllanish inqirozlarini koʻrib chiqishdan oldin shaxsga doir turli inqirozlarini taqlil etamiz.Psixologiyada bolalik inqirozlari chuqur oʻrganilgan. Odatda hayotning birinchi yilidagi inqiroz 3 yoshdagi, 6-7 yoshdagi va 10-12 yoshdagi oʻsmirlik inqirozlariga ajratiladi. Inqirozlar davomiyligi, shakli va ta’sir kuchi bolaning individual psixologik xususiyatlaridan koʻra ijtimoiy sharoitlari, oilada tarbiya va pedagogik tizim xususiyatlariga koʻra inqirozlar sezilarli darajada farqlanadi. Bolalik inqirozlari bolalarning yangi yosh pogʻonaga oʻtish davrida paydo boʻladi va atrofidagi odamlar bilan oʻzaro munosabatlar shakli shuningdek, jismoniy va psixologik imkoniyatlar bilan boqliq boʻladi. Negativlik, qaysarlik, erkalik yuqori darajadagi ziddiyatlilik holati bolalarning inqiroz davridagi xulqiy reaksiyalaridir. R.A.Axmerov shaxsni biografik inqirozlarini tahlil qilar ekan, ularning omili sifatida voqealar va ulardagi munosabatni koʻrsatadi. U quyidagi inqirozlarni ajratadi: oʻzini namoyon eta olmaslik inqirozi - hayotiy dasturning sub’yektiv salbiy qis etish.
Kasbiy shakllanish. Boʻm-boʻshlik inqirozi- toliqish va qalban va yutuqlarning yoʻqligidan siqilish.
Istiqbolsizlik inqirozi - kasbiy oʻsish istiqbolining kelajak uchun real rejalarining yoʻqligi. Muallif bu inqirozlarni inson yoshi bilan bogʻlamaydi. Uning fikricha, ular sub’yektiv kechinmalar bilan belgilanadi. V.Ch.Svabodnikov yosh toifasini ishlab chiqishda davrlashni asosi sifatida inson jamoasi tushunchasini oladi
Jamoada shakllanish Bu jamoa ichida kishining turli qobiliyatlari shakllanadi va bu qobiliyatlar turli jamoalarga kirish va chiqish imkonini beradi. Har bir yosh pogʻonasiga oʻtish bu doim "tugʻilish" ni bildiradi ya’ni hayotning yangi shakliga kirish demakdir. Shu tarzda inqirozlarni ikki guruhga boʻladi: "tugʻilish" inqirozlari (bunday yashash mumkin emas) ikkinchisi, rivojlanish inqirozlari (sen kabi boʻlmoqchiman) va oʻzini anglashning yangi usullarini qidirish va boshqalar. Hayotiy inqirozlar chet el psixologlaridan Sh.Byuller, B.Livexut, E.Erikson kabilarning diqqat e’tiborida boʻldi. Inson hayotning davrlariga, bosqichlarga boʻlgan holda, ular bir bosqichdan ikkinchisiga oʻtish davridagi qiyinchiliklarga e’tibor berishadi. Bundan tashqari ayollar va erkaklarda uchraydigan inqirozli qodisalar xususiyatlari orqali inqirozni keltirib chiqaruvchi omillarni taqlil etadi.1980 yillarda AQShda Amerikalik jurnalist Geyil Ishnxiyning "kishilar hayotidagi bashorat qilish mumkin boʻlgan inqirozlar" nomli maqolasida Amerika oʻrta sinflarining yuqori qatlamlaridagilarini hayotini umumlashtirish asosida 4 ta inqirozni ajratadi: "Tomirlarni sugʻirish" ota onadan mustaqillikka chiqish (16 yosh). Maksimal yutuqlar (23 yosh) hayotiy rejalar korreksiyasi (30 yosh) hayotning oʻrtasi (37 yosh) eng ogʻir davr psixologiyada psixik rivojlanish inqirozlarini oʻrganishga katta e’tibor berilgan. Bir psixologik hodisalarni oʻrganishda turli atamalardan foydalanilgan. "Yoshlar inqirozlari" va "psixik inqirozlarning rivojlanishlari" tushunchalari sinonim sifatida ishlatiladi. Bu esa oʻz navbatida noaniqlikni keltirib chiqaradi. Masalan, inqirozli hodisalarning rivojlanishi ma’lum qisqa vaqt ichida kuzatiladi. Ammo hech ham yosh nazarda tutilmaydi. Yosh - bu inqiroz koʻrinadigan fon xolos, asosiy oʻzgarish, ijtimoiy vaziyat va bosh faoliyatning oʻzgarishi va albatta, psixik rivojlanish inqirozlari bolalik davri bilan chegaralanmaydi. Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati va asosiy faoliyati bolalik davridan tashqarida ham oʻzgaraveradi. Shunday qilib, rivojlanishning psixik inqirozlari - bu rivojlanishning bir bosqichidan ikkinchisiga oʻtish hisoblanadi. Bu oʻtish ijtimoiy vaziyatning oʻzgarishi, asosiy faoliyatni almashtirish va psixologik yaqinliklarning paydo boʻlishi bilan belgilanadi. 14- 16 yoshdan asosiy faoliyat va ijtimoiy vaziyatning oʻzgarishi psixik rivojlanish inqirozlarni keltirib chiqaradi. Katta kishining asosiy faoliyati oʻquv - kasbiy va kasbiy faoliyatlar boʻlganligi sababli bu oʻzgarishlarni shaxsning kasbiy rivojlanishi inqirozlari deyish toʻgʻri boʻladi. Bu inqirozlarning paydo boʻlishida asosiy faoliyatni almashtirish va oʻzgartirish muqim ahamiyatga ega.
Kasbiy inqirozlarning bu turi sifatida ijodiy inqirozlar hisoblanadi. Bu inqirozlar ijodiy natijasizlik, ahamiyatli yutuqlarining yoʻqligi, kasbiy kuchsizlik bilan belgilanadi. Bu inqirozlar ijodiy kasb vakillari uchun, ya’ni yozuvchilar, rejissyorlar, aktyorlar, arxitektorlar va boshqalar uchun ogʻir kechadi. Yoshdagi inqirozlar. Ular inqirozli hodisalarni keltirib chiqarishi mumkinmi? Yosh - bu birinchi navbatda etilish, oʻzgarish, inson organizmining qarishi bilan belgilanadigan biologik omil hisoblanadi. Psixik qobiliyatlarning psixik oʻzgarishi yoshdagi oʻzgarishlar natijasi hisoblanadi. Demak, biologik rivojlanishni keltirib chiqaruvchi inson yoshidagi oʻzgarishlarni, yoshdagi inqirozlarga sabab boʻladigan mustaqil omil sifatida koʻrish mumkin. Bu inqirozlar shaxs rivojlanishlarining ildamli qarakati uchun kerak boʻladigan normativ jarayonlar sirasiga kiradi. Inqirozlarning keyingi guruhini ichki shaxsiy oʻzgarishlar tashkil etadi. Ong oʻzgarishi, taassurotlar, instinktlar, irratsional tendensiyalar ularning barchasi ichki ziddiyat, psixologik butunlikning boʻlishiga olib keladi. Bu nevrotik xarakterdagi inqirozlar deyiladi. Ular freydistlar, neofreydistlar va boshqa psixoanalitik maktablar tadqiqot predmeti hisoblanadi.Aytib oʻtilgan psixologik inqirozlar guruhi qatorida yana bir inqirozli hodisalarning katta qatlami boʻlib, u hayot sharoitlarining oʻzgarishlari bilan belgilanadi. Bu hayotiy inqirozlar determinantlar deb oʻquv yurtini tugatish, ishga joylashish, nikohdan oʻtish, farzand tugʻilishi, yashash joyining oʻzgarishi, nafaqaga chiqish kabi muhim voqealar hisoblanadi. Bu ijtimoiy - iqtisodiy, vaqt holatlari katta sub’yektiv qiyinchiliklar, psixik zoʻriqish va ong xulqining oʻzgarishi bilan kuzatiladi. Va nihoyat yana bir inqirozlar guruhini ajratish kerak. Bu inqiroz guruh hayotidagi kritik holatlar dramatik gohida esa tragedik voqealar bilan bogʻliq boʻladi. Bu omillar inson uchun vayronkor gohida fojiaviy yakun topishi mumkin. Ongda chuqur oʻzgarishlar qadriyatli yoʻnalishlar va umuman hayot mazmunini qaytadan koʻrib chiqiladi. Bu inqirozlar inson imkoniyatlari darajasida boʻlib oʻtadi va emotsional kechinmalar bilan kuzatiladi. Bularni nonormativ voqealar, ya’ni mehnatga layoqatni yoʻqotish, nogironlik, ajrashishi, majburiy ishsizlik, migratsiya, kutilmagan vaziyatda kishining oʻlimi erkinlikdan mahrum boʻlishi va boshqalar. Bu guruhni kritik inqirozlar deb ataymiz. Psixologik inqirozlarning birinchi uchta guruhi xronologik xarakterga ega. Ular normativ hisoblanadi; ularni barcha odamlar boshidan oʻtkazishadi, ammo inqirozning ifodalanganlik darajasi har doim ham ziddiyat darajasiga etmaydi. Hayotiy inqirozlarning ikkinchi, uchinchi guruhlari normativ xarakterga ega boʻlib, boshlanish vaqti, hayotiy sharoitlar, senariylar, inqiroz ishtirokchilari, tasodifiy bu voqeaviy inqirozlar sharoitlar tutash kelganligi tufayli paydo boʻladi. Bunday inqirozlardan chiqish muammoli hisoblanadi. Gohida destruktiv boʻlib, jamiyatda mutahamlar, ichuvchilar, oʻz joniga qasd qiluvchilar koʻpayadi. Shaxs kasbiy shakllanish konsepsiyasiga asoslangan holda inqirozlarni kasbiy rivojlanishdagi keskin oʻzgarishlar deb ta’riflash mumkin. Uzoq davom etmay, ular kasbiy shakllanishning bir borsqichidan ikkinchi bosqichiga oʻtish paytida yorqin namoyon boʻlishadi. Inqirozlar odatda kasbiy xulqida oʻzgarishsiz boʻlib oʻtadi. Ammo kasbiy ongda boʻlib oʻtadigan oʻzgarishlar, ya’ni, maqsadlarga yoʻnaltirilganlik, atrofdagilar bilan oʻzaro munosabatlarning oʻzgarishiga, gohida esa kasbni oʻzgartirishga ham olib keladi. Kasbiy rivojlanish inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omillarni batafsil koʻrib chiqamiz. Determenant sifatida faoliyatni bajarish usullarining asta-sekin oʻzgarishlari boʻlishi mumkin. Birlamchi professionalizatsiya davrida shaxs oʻta normativ faollikni namoyon eta olishi yoki tiklanishi lozim. Oʻta normativ kasbiy faollik, yangi ta’limiy, malakaviy yoki faoliyatning ijodiy bosqichiga oʻtish davrida kuzatilishi lozim. Boshqa kasbiy shakllanish inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omil sifatida shaxs oʻzini ijtimoiy va kasbiy ta’limiy statusidan qoniqmasligi tufayli rivojlangan ijtimoiy-kasbiy faolligi boʻlishi mumkin. Ijtimoiy-psixologik yoʻnaltirilganlik kasbiy tashabbus intellektual emotsional zoʻriqish koʻp hollarda kasbiy faoliyat bajrilishining yangi usullarini uni takomillashtirish yoʻllarini qidirishga imkon beradi. Kasbiy inqirozlarni keltirib chiqaruvchi omillar sifatida, inson hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar boʻlishi mumkin: korxonaning tugatilishi ish oʻrinlarining qisqartirilishi, qoniqtirmaydigan ish haqqi, yangi yaxshi joyga koʻchib oʻtish va boshqalar. Kasbiy rivojlanish inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omillar sifatida psixofiziologik oʻzgarishlar ya’ni sogʻliqning yomonlashuvi, ishga layoqatning pasayishi, kasbiy toliqish, intellektual kuchsizlik, "emotsional yonish" sindromi va h.k. Kasbiy inqirozlar koʻp hollarda yangi lavozimga oʻtishda, vakant lavozimni egallashdagi tanlovlarda qatnashishda, attestatsiya va mutaxassislarni ta’rifikatsiyadan oʻtkazishda kuzatiladi. Kanadalik psixolog Barbara Killenjer oʻzining kitobida ta’kidlaydiki, muvaffaqiyat va tanishish vositasi sifatida ishni tan olganlar, gohida kasbiy axloq normalarini buzadilar. Ziddiyatli boʻlib qolishadi, oʻzaro munosabatlarda qoʻpol boʻlib qolishadi.
Kasbiy rivojlanish inqirozlari hayotdagi oʻzgarishlar oqibatidan kelib chiqadi. (yashash joyini oʻzgartirish, ishdagi tanaffus, ishdagi ishq va h.k). Shaxsning kasbiy shakllanish konsepsiyasiga koʻra bu jarayon quyidagi bosqichlarga ajratiladi: optatsiya kasbiy ta’lim va tayyorgarlik, kasbiy moslashuv, birlamchi va ikkilamchi professionalizatsiya va mahorat. Inqirozlar ta’rifi boʻyicha bir bosqichdan ikkinchi bosqichga oʻtish normativ inqirozli hodisalarni keltirib chiqaradi. Ishning birinchi haftalari, oylari katta qiyinchiliklar bilan bogʻliq, ammo ular inqirozli hodisalarni keltirib chiqarmaydi. Asosiy sabab - psixologik sabab hisoblanadi, unga koʻra real kasbiy hayot shakllanib boʻlgan tasavvurlar bilan toʻgʻri kelmasligini aytish mumkin. Kasbiy faoliyatning tasavvurlarga nomuvofiqligi kasbiy ekspektatsiya inqirozini keltirib chiqaradi.