Kasbiy faoliyat psixodiagnostikasi

Trumen Li Kelli
1884 yil tug'ilgan. Matematika bo'yicha bakalavr (1909) va psixologiyadan magistr darajalarini (1911) Illinois universitetida olgan. Psixologiyani Kolumbiya universitetida Torndayk va Vudvorts qo'l ostida o'rgangan. Doktorlik dissertatsiyasi ta'lim olishda intellektni o'lchash bilan bog'liq

bo'lib, uni 1914 yilda himoya qilgan. Stenford universitetida professor assistenti, keyinchalik, psixologiya fanidan professor lavozimida (1920-1931) faoliyat yuritgan. Termen bilan hamkorlikda xalq ta'limi testlarini yaratishda ishtirok etgan. 1924 yil «Statistik metodlar» kitobini yozgan, keyinchalik «Ta'limda o'lchashning interpretasiyasi» monografiyasi chiqqan (1927). Mashhur kitobi «Insonlar tafakkurining chorrahasi»da (1928) bo'lib, unda intellektga boshqa omillar ta'sir qilishini yoritib bergan. 1931 yil Gadvard universitetining professori bo'lib ishlagan. 1950 yil mehnat ta'tiliga chiqqan va 1961 yilda vafot etgan.

P

sixodiagnostikaning miqdoriy metodlarini yaratilishi XIX asr ikkinchi yarmida, nemis psixologi V.Vund rahbarligi ostida yaratilgan birinchi tajribaviy psixologik laboratoriyaning faoliyati bilan asoslanadi. Bu laboratoriyada psixodiagnostik tahlillar qilish maqsadida turli xil asbob-uskunalardan foydalanar edilar.
SHuningdek, ushbu davrda psixik va fizik holatlar o'rtasidagi miqdoriy bog'lanishlar mavjudligini izohlagan psixofizik qonunning yaratilishi, psixodiagnostika usullarining yaratilish jarayonini tezlashtirib yubordi. Asosiy psixofizik qonun psixologik holatlarni o'lchash imkoniyatini ochdi va bu yangilik sezgini o'lchash uchun subektiv shkalaning yaratilishiga sabab bo'ldi. Mazkur qonunga muvofiq, asosiy o'lchash obekti bo'lib, inson sezgilari hisoblandi. SHu bois, XX asr oxirlarigacha amaliy psixodiagnostika sezgi jarayonlarini o'lchash bilan chegaralandi, xolos.
Insonning psixik jarayonlari, xususiyatlari va holatlarini o'rganishga daxldor psixodiagnostikaning zamonaviy metodlari esa XIX asr oxirlari va XX boshlarida yuzaga kela boshladi.
Zamonaviy psixologiyada malakali psixologlar yordamida miqdoriy psixodiagnostik metodlarga asoslanadigan ehtimollar nazariyasi va matematik statistikaning ayrim sohalari tez rivojlanib bormoqda. Biroq endi matematik statistikani psixologiyada emas, balki, biologiya, iqtisodiyot kabi fanlarda ham qo'llay boshladilar.
Ma'lum vaqtdan so'ng esa psixik holatlarning miqdoriy psixodiagnostikasi uchun maxsus usullar yaratilishi yuzaga keldi. Masalan, faktorli tahlil shular jumlasidan bo'lib, u birinchi bor shaxs xislatlarini va aqliy rivojlanishni psixodiagnostika qilishda ishlatildi.
Amaliyotda shaxsni o'rganish uchun turli xil psixodiagnostik testlar o'tkazish jarayoni "psixologik tashxis” tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir. "Tashxis” (aniqlash, diagnoz) tushunchasi ilm-fan va texnikaning turli yo'nalishlarida keng ko'lamda qo'llaniladi. Ma'lumki, tiriklikni aniqlash, u yoki bu o'zgarishlar o'ziga xosligini o'rganish - tibbiyotni boshlanishi hisoblanmaydi. Adabiyotlar tahlilidan ko'rinadiki "psixologik tashxis”ni yoritib beruvchi aniq tushunchalar miqdori kam emas. Tibbiyotda qo'llaniladigan tashxis tushunchasi, normal holatning o'zgarishini aniqlashga qaratilgandir. Ushbu tushunchaning mohiyatini yoritish psixodiagnostika sohasida ham rivojlangan bo'lib, unga ko'ra, psixologik tashxis, doimo paydo bo'lgan noxushlikni yashirin sababini aniqlashdan iboratdir.

Bugungikundapsixologiktashxisniqaytaishlangannazariychizmalaridanbiribo'lib, taniqlipolyakpsixologiYanushRyakovskiytomonidantaklifqilingannazariyahisoblanadi. Upsixodiagnostikaamaliyotijarayonidaquyidagito'rttaasosiyyo'nalishniajratadi.
1.Tashxisnio'tkazishdatekshiriluvchiningfaoliyativaaxloqinita'riflash, tahlilqilishhamdao'zigaxosliginitavsiflash;
2.Tashxisnio'tkazishdafaoliyatniboshqarilishihamdapsixikjarayonlarnio'rganish;
3.Tashxisdaboshqaruvvapsixikjarayonlarmexanizminio'rganishhamdanervtizimibog'lanishlarinitahlilqilish;
4.Individual psixikaning shakllanganlik sharoiti va boshqaruv mexanizmi genezis diagnostikasi.
Keyingi yillarda psixologik-pedagogik diagnostik foydalanishi mumkin bo'lgan metod va metodikalar soni ko'paymoqda, shu bilan birga uning o'ziga xos maxsus metodlari ham shakllanmoqda. Bunga misol qilib "Psixologik-pedagogik konsilium" metodikasini keltirish mumkin (bu metodikani hozirgi vaqtgacha metodikada qo'llanilib kelayotgan pedagogik konsilium bilan almashtirmaslik lozim).
biz psixologik-pedagogik diagnostikaning metodlariga batafsil to'xtalib o'tmaymiz, faqat ularning ba'zilarining nomlarini ko'rsatab o'tish bilan cheklanamiz. Ularga quyidagilar kiradi:
1) turli reja, dastur, maqsad va mezonlarga ega bo'lgan kuzatish metodlari guruhi;
2)diagnostik suhbatlar;
3) diagnostik so'rovnomalar;
4) diagnostik intervyu;
5) barcha tipdagi anketalar:
6) turli psixodiagnostik testlar;
7)o'quv guruhining xususiyatlarini o'rganish metodlari;
8)pedagogik testlar, shu jumladan, didaktik testlar;
9) o'quv hujjatlarini tahlil qilish, shu jumladan, kontent-analiz metodi;
10) Turli xildagi jamoatchilik fikrini o'rganishga mo'ljallangan metodlar va hokazo.[3]
Ilmiy adabiyotlarning to'liq tahliliga ko'ra yuqoridagi omillarning, ya'ni psixologik tashxis qamrovini noto'g'ri o'lchamda kamayishiga olib keladi, undan individual-psixologik normal farqni aniqlash va hisobga olish jarayoniga bog'liq bo'lgan barcha sifatlarning tushib qolishiga sabab bo'ladi. Psixologik diagnostikaning tarixiy izlanishlari natijasiga ko'ra, psixologik tashxis maydoni normal va patologik holatda ham individual-psixologik farq sifatida e'tirof etiladi.
Ma'lumki, diagnostik metodikalarning muayyan bir qismi klinik ta'lablarga mos ravishda ishlab chiqilgan. Shuning uchun zamonaviy psixodiagnostikada klinik-psixologik diagnostika tushunchasi eng ko'p o'rganilgan soha hisoblanadi. Turli xil izlanuvchilar qarashlarini, A.Leviskiy, klinik-psixologik diagnostikaning bosh vazifasi, ya'ni tekshiriluvchining kasbi, oilaviy hayoti, insonlar bilan o'zaro muloqotidagi tafovutlarni o'rganish davomida shuningdek aniqlangan axloq buzilishilari sifatida umumlashtirgan motivatsiya va bilish jarayonlari asosida yotuvchi psixik disfunktsiyani: ma'lum bo'lgan buzilishlar genezidagi psixologik mexanizmlarga asoslangan holda, ya'ni vaziyatli yoki shaxsiy omillar tafovutiga ko'ra tahlil qilgan shaxs axloqidagi buzilishlarni qachon organik omillarga va qaysi holatlarda psixologik sabablar bilan determinasiyalashganligini umumlashtirishga harakat qilgan.
G'arb adabiyotlarida, klinik-psixologik tashxis axloq buzilishlarini aniqlash bilan chegaralanishi kerakmi (u yoki bu sabablar orqali buzilgan psixik faoliyatning aynan o'sha bo'lagini o'rganish) yoki shaxsning bir butunligini tasavvur qilgan holda, undagi vaqtincha (turg'un) disfunktsiya elementlarini ajratish lozimmi, degan holda muhokama qilinadi. Ko'pgina mashhur klinik psixologlar porsial diagnostika to'g'risidagi fikrlarni ta'kidlashgan holda shaxsni yaxlitligicha o'rganish jarayonida alohida psixik funktsiyalarning o'zaro bog'liqligini ko'rsatib o'tishadi. Hozirgi kunda, bo'lgan klinik-psixologik diagnostikada shaxsiy yondoshishning kiritilishi ko'plab xatolarni oldini olish imkonini berdi. Faqat shuning asosidagina, reabilitasiyasi va psixoterapevtik faoliyatlarga oldindan baho berish hamda ular uchun samarali tavsiyalar ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi.
Klinik va psixologik tashxislar bir-biri bilan raqobat qilishi mumkin emas. A.Liviskiy vrach va psixolog hamkorligi zaruriyatini ta'kidlagan holda, psixologik tashxis klinik tashxisga asoslanishi kerakligini o'qtiradi. Klinik tashxis orqali psixolog u yoki bu buzilishlar to'g'risida ma'lumot topishi mumkin. Bu esa "psixologik yo'l” orqali axloqning buzilishini aks ettirish demakdir. O'z navbatida shifokorlar ham psixolog tomonidan olingan ma'lumotlarni hisobga olish kerak bo'ladi. Bu holat etarli darajada tipik, to'g'ridan-to'g'ri nerv, endokrin va shaxs xususiyatlari temperamenti to'g'risida tibbiy fikrlash asosini yaratadi.

Ma'lumki, psixik tashxis jarayonida psixologik bilimlarning barcha elementlarini amaliy jihatdan faoliyatda qo'llab bo'lmaydi. Olimlar psixodiagnostika yo'nalishidagi muta-xassisni hozirgi kunda begona joyga borgan sayohatchiga o'xshatishadi. Sayohatchi borgan joyni aniq ta'riflab berishi mumkin, lekin unda shu er haqida umumiy tasavvuri bo'lmaydi.

Hayotiy va pedagogik tajribalar shuni ko'rsatadiki, diagnostik faoliyat bilan shug'ullanmoqchi bo'lgan pedagog, ba'zi hollarda amaliyotchi-psixolog ishni o'zida mavjud metodikalardan kelib chiqib, shu metodika yordamida tadqiqot, tekshirish o'tkazish, ma'lumot yig'ishdan boshlaydi. Keyin esa olingan natijalarni hayotga moslashtirishga harakat qilib, o'z ishining amaliy ahamiyatini ko'rsatishga harakat qilinadi. Bunda ish uslubining asosiy kamchiligi shundaki, ba'zida juda mukammal, o'ta ilmiy, amaliy asoslangan metodikalar aniq pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalariga mos kelmasligi, ulardan yiroqligi sababli kutilgan natija bermaydi. Pedagogning diagnostik faoliyatining samaradorligi, muvaffaqiyati tanlangan va qo'llanilgan metodikaning "noyobligi" bilan emas balki bu metodikaning shu muhitga, shu davrda o'rganilayotgan aniq maqsadga, vazifaga mosligi bilan belgilanadi. SHuning uchun ham har qanday diagnostik faoliyat nimani yoki kimni, qaysi maqsadlarda o'rganish, olingan natijalardan qanday foydalanishimizni anglashdan boshlanishi shart. Boshqacha qilib aytganda, pedagogning diagnostik faoliyati quyida ko'rsatilgan bosqichlarda, ketma-ket olib borilishi kerak.[4]