Kasb tanlashga

Mustahkamlash uchun savollar:
1. 0 ‘quv ustaxonasida m ehnatni ilmiy tashkil etish deganda 
nim alarni tushunasiz?
2. X izm at ko‘rsatish m ehnati xonasi qanday jihozlanishi kerak?
3. To‘g‘ri burchakli shakldagi ustaxonalar qanday jiddiy kam ­
chiliklarga ega?
255

---

4. Besh burchakli ustaxona binosi qanday afzalliklarga e p ?
5. Ustaxonada o‘qituvchining ish o‘rni qanday tashkil etiladi?
6. Ustaxonada o ‘quvchining ish o‘rni qanday tashkil etiladi?
7. 0 ‘quv ustaxonalari qanday sanitariya-gigiyena qoidalariga 
mos bo‘lishi kerak?
8. 0 ‘quv ustaxonalari qanday texnika xavfsizligi talablariga ja ­
vob berishi kerak?
6.3. Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yo‘llash darslarida
amaliy niashg‘uIotlarni tashkil etish
Reja:
1. Mehnat ta ’limi, kasb tanlashga yo‘llash darslarida amaliy 
mashg‘ulotlarni tashkil etishda o‘qitish shaklini tanlash.
2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda o‘qitishning shakl­
lari.
3. Amaliy mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan umumiy talablar.
4. Amaliy laboratoriya tadqiqoti.
5. M ehnat ta’limi jarayonida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil 
etish bosqichlari.
6. Mehnat ta’limi jarayonida innovatsion ta ’lim texnologiyalari 
asosida mashg‘ulotlarni tashkil etish.
Tayanch iboralar: 
amaliy mashg‘ulot, o‘qitish shakllari; kom- 
binatsiyali dars; o‘quv sexlari, m ehnat ta ’lim ining tashkiliy shakl­
lari, operatsiyalarni o‘zlashtirish darsi, kompleks ishlarni bajarish 
darsi, nazorat-tekshirish sinov darsi, individual o‘qitish, instruk- 
taj, aralash dars, instruktor, shtat ish o‘rni, ixtisoslik.
1. 
Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yoilash darslarida amaliy
mashg‘ulotlarni tashkil etish jarayonida o‘qitish shaklini tanlash.
0 ‘qitish shakli deganda o‘quvchilarning aniq mashg‘ulot (dars) 
dan ko‘zda tutilgan maqsadga erishishi uchun mehnat ta ’limi 
o‘qituvchisi rahbarligida o‘quv m aterialini ongli va faol ra­
vishda puxta o‘zlashtirishga qaratilgan o‘quv tarbiya faoliyatini 
tushunm oq kerak. Shundan keyin m ehnat ta ’limida foydalani- 
ladigan xilma-xil shakllar masalasini oydinlashtirish zarur. 
0 ‘quvchilarning o‘quv ustaxonasidagi o ‘quv m ehnat ta ’limi ish­
larining asosiy shakllaridan biri dars yoki amaliy m ashg‘ulotdir.
256

---

0 ‘quv m ehnat ishi sifatidagi darsning asosiy belgisi: o ‘quvchilar 
tarkibining doimiy va ularning bilim (tayyorgarlik) darajasi tax- 
ininan bir saviyada bo‘lishi, m ashg‘ulotning qat’iy jadval aso­
sida o'quv ishlari uchun belgilangan m a’lum vaqt davom etishi 
mehnat ta ’lim i o‘qituvchisining bevosita rahbarligi, uning xilma- 
xil o‘qitish m etodlaridan foydalanish darsni frontal, zveno va in ­
dividual shaklda olib borish imkoniga ega bo‘lishidan iborat de­
yish m um kin.
Shunday qilib, dars o‘qitish jarayoniga tashkiliy aniqlik kiritadi 
ham da m ehnat ta ’limi va boshqa'-fanlar darslarini navbatlashtirib 
tashkil etishga, binobarin, o ‘quvchilarning yuqori unum dorlik 
bilan o‘qishini ham da dam olishini ta ’minlashga imkon beradi. 
Lekin, m ehnat texnika ta ’lim i tizim ida o ‘quvchilarga m ehnat qi­
lish yuzasidan qo‘yilgan vazifalarni hal etish uchun faqat ayrim 
darslarni yaxshi tashkil etishni o‘zigina kifoya qilmaydi. Darslar 
to‘g‘ri va uyg‘un tashkil etilgandagina darsning m azm uni to‘la 
va maqsadga muvofiq ochilishi m um kin. Bundan tashqari, ish­
lab chiqarish ta ’limi maqsadlari va vazifalariga muvofiq ravishda 
quyidagiga o‘xshash har xil dars turlarini qo‘llash m umkin:
1. Kombinatsiyali (o‘qitish jarayonining ham m a zvenolarini 
o‘z ichiga olgan) dars.
2. O peratsiyalarni o ‘zlashtirish (ayni operatsiyaga oid ish, 
m ehnat usullarini o‘rganish)ga bag‘ishlangan dars.
3. Kompleks ishlarni bajarishga (konkret buyum tayyorlash 
munosabati bilan ilgari o‘rganilgan operatsiyalarni texnologik 
kompleks tarzda birlashtirishga) bag‘ishlangan dars.
4. N azorat-tekshirish, sinov topishiriqlari va malaka olishga 
bag‘ishlangan dars (chorak oxirida yarim yillik, o‘quv davrida).
Ayrim dars shaklidagi ishlab chiqarish ta ’íimi asosan o‘quv 
ustaxonasida tashkil etilishini e’tiborga olib shuni ham ta ’kidlash 
kerakki, o ‘quvchilar bajaradigan ishlarning xarakteriga qarab 
darsni tashkil etish shakli ham tanlanadi (ish - dars, frontal -
butun sin f uchun, zveno, individual va aralash tur).
Masalan, o‘quvchilarning hammasi bir xil ishni bajaradigan bo‘l- 
sa (bolg‘a tayyorlash, kalit yasash va hokazo). Darsning frontal shak- 
lini qo‘llash mumkin. Bu holda o‘qituvchi o‘quvchilarning hammasi 
uchun bitta umumiy instruktaj beradi va ham m a o‘quvchilarga 
nisbatan qo‘yiladigan umumiy talablar asosida buyumni tayyorlash 
texnologiyasining to‘g‘ri bajarilishini kuzatib boradi.
257

---

0 ‘quvchiIar bajaradigan ishlar m azm uni (tayyorlash texnolo­
giyasi) bir-biriga yaqin, lekin xarakteri, ya’ni konstruksiyasi 
boshqa-boshqa bo'lgan hollarda darsni zvenolarga bo‘lib tash­
kil etish m a’qul, masalan, tokarlik stanogini yig'ish (murakkab 
m ahsulot vositasida o‘rgatib o‘qitish)da o‘qituvchi ishni uzellarga 
ajratadi (uzatishlar qutisi, tezliklar qutisi, keyingi skoba va shunga 
o ‘xshash) va har bir uzelni 2—3 kishilik zvenoga topshiradi. Yig'ish 
operatsiyalariga oid ham m a umumiy m a’lumotlarni o'qituvchi 
frontal instruktaj tarzida o‘quvchilarga aytib beradi, har bir uzel- 
ning o ‘ziga xos m a’lumotlarini esa har bir zvenoning o‘ziga ay- 
tadi. 0 ‘qitishning bu shaklidan foydalanganda o‘qituvchining ish 
hajm i, ayniqsa joriy instruktajda, frontal formadagidan ko‘ra a n ­
cha ortadi. Biroq bundagi xilma-xil ishlar sonining ko‘p bo‘lishi 
(stanokning turli uzellari), o‘quvchilarda professional ilm larning 
o ‘sishigagina emas, balki politexnik bilim lar doirasining kenga- 
yishiga ham yordam beradi.
Individual (yakka tartibda) o ‘qitish shaklini sinfdagi ko‘pchilik 
o ‘quvchilar konstuksiyasi har xil, m azm unan esa bir-biriga yaqin 
b o ‘lgan ishlarni bajarganlarida qo‘llash mum kin. Bu xil ishlar, 
masalan: o‘quv ustaxonasi uchun xilma-xil mayda buyurtm alar- 
dan, yoki dona hisobi uncha katta bo‘lmagan turli-tum an detallar 
(tokarlik yoki parm alash stanoklari detallari) bo‘lishi mum kin. 
Bunday hollarda o‘qituvchi tayyorlanishi kerak bo‘lgan buyurnlar- 
ning tayyorlanish texnologiyasini tahlil qilib chiqib, o‘quvchilarga 
frontal instruktaj tarzida umumiy belgilarni (ma’lum otlarning) 
va yakka shaklni qo‘llaganda aytiladigan m a’Iumotlafni oldindan 
ajratib qo‘yadi. Bunda individual tarzda aytiladigan m a’ium otlar 
ko ‘proq bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, darsni individual shakl asosi­
d a tashkil etganda, o ‘qituvchi ko‘proq tayyorgariik ko‘rishi kerak 
b o ‘lar ekan, bunda darsning induvidual shakli va induvidual ins- 
truktajdan iborat ikkita tushunchani bir-biridan farq qilish zarur. 
Induvidual instruktajni har qanday shaklda tashkil etilgan darsda 
qo'llash m um kin, lekin bu ishning hajmi frontal dars shaklida 
kam roq, induvidual shakldagi darsda esa ko‘proq bo‘ladi.
Nihoyat, aralash shakldagi dars yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 
uchala dars shakllarining elem entlaridan tarkib topadi.
Shuni ham ta ’kidlab o ‘tish kerakki, dastur m aterialining m az­
muniga, ixtisos xarakteriga va boshqa faktorlarga qarab, ishlab 
chiqarish ta ’limida boshqa tashkiliy shakllarni ham qo‘llash
258

---

mumkin. M asalan, o‘quvchilar brigadasi shaklidagi o‘qitish ishlab 
chiqarish sharoitida, dars shaklini qo‘llash m um kin bo‘lmagan 
hollarida qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu shakldagi ta ’lim ni 
ko‘pincha ko‘m ir koni shaxtyorlarini tayyorlashda, metallurglar, 
xim iklar va qishloq xo‘jaligiga tegishli ko‘pgina ixtisos ishchila- 
rini tayyorlashda qo‘llash m um kin.