Kasb tanlashga

2. 
I*r(‘(lnu'( ti/.inii, operatsiya, operatsiya-predmet tizimi, mo-
I(II lik iiiiishq (i/im i, opcratsion-kompleks tizimi va bosliqa tizimlar.
M f l u i a i t a ' l i m i t l a 6 t a t i z i m m a ’l u m ;
1. Muyum tizim i.
2. Operatsiya tizim i.
3. O peratsiya-buyum tizim i.
4. Motorli m ashq tizim i.
5.
O peratsion-kom pleks tizim i.
6. K onstruksion-texnologik tizim .
Dastlab 
buyum (predmel) tizimi
paydo b o ‘lgan. Bu tizim ga 
o'tjuvchi o‘zi o'zlashtirayotgan kasb uch u n tegishli bo ‘lgan b u y u m ­
larni tayyorlagan. B unda buy u m lar m urakkabligi ortib borgan.
Tayyorlash jarayoni didak tik jih a td a n alohida operatsiyalarga 
ajratilm agan. 0 ‘quvchi ayrim m eh n at u sullarin i bajarish qoi- 
tlalari bilan m axsus tan ish m ag an , faqat o ‘qituvchining ishi va 
boshqa harak atlarin i takrorlashga intilgan. B unday ta ’lim n ati-
53

---

jasida 
0
‘quvchilar tanish buyum ni tayyorlash uchun o ‘z b ih m va 
m alakalaridan foydalana olm aydilar, h ar bir yangi buy um n i tay­
yorlash järayonida ishni qaytadan o ‘rganishga m ajbur bo‘iadilar. 
M azkur tizim n in g asosiy kam chihgi ana shundan iborat. B uyum
(predm et) tizim i h u n arm an d ch ih k ishlab chiqarish usu lin i aks 
ettirgan va X IX asrning 2-yarm igacha keng qo‘ilaniIgan.
M an ufakturalarning paydo bo‘lishi va shunga ko'ra m e h n at­
ning taqsim lanishi 
texnologik jaray o n n in g operatsiyalarga 
bo'linishiga olib keldi, ya’ni m ehnat ta ’lim ining operatsiya tizim i 
vujudga keladi. Bu tizim X IX asrning oxirida yuzaga keldi.
O p e r a ts iy a
tizim i b o ‘yicha o ‘qitishda o ‘quvchilar o ‘zlari egal- 
laydigan kasbning m a z m u n in i tashkil qiluvchi m e h n at ja r a ­
yo n larin i o ‘rganishgan. Shu sababli ular h ar qanday b u y u m n i 
tayyorlash bir xil o peratsiyalardan iborat, bu n d a faqat o p e ­
ratsiy alarn in g bajarilish tartib i va ishlov b erish n in g aniqligiga 
qo 'yiladigan talab lar b ir-b irid an farq qiladi, degan tush u n ch ag a 
ega bo'lishgan. Shunday qilib, operatsiya tizim i o 'q u v ch ilarn i 
buyum tayyorlashga bog'lab qo'ym ay, kasb doirasidagi u m u ­
miy bilim , am aliy k o 'n ik m a va m alaka bilan q uro llan tirg an . 
T a’lim n in g buyum tizim ig a nisb atan operatsiya tiz im in in g af- 
zalligi ana shudir. O peratsiya tizim i yordam ida ishlab c h iq a ­
rish texnologiyasini tu sh u n ish uchun sh art-sh aro itlar yaratiladi, 
ta ’lim ni izchil (oddiy o peratsiyalardan m urakkab operatsiy alar­
ga) tashk il qilish im k o n in i beradi, m ehnat k o 'n ik m a la rin i va 
m alakalarini sh ak llan tirish g a, asosiy operatsiyalarni o 'zlash tirib
olishga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
O peratsiya tizim i tufayli ishlab chiqarish texnologiyasini to ‘g‘ri 
tushunish uch un birinchi m a rta shart-sharoit yaratildi; bu tizim
ta ’lim ni ancha izchil (oddiy operatsiyadan ancha m urakkabroq 
operatsiyaga o‘tishda) tashkil etish im konini berdi, bu m ehnat 
ko‘n ik m alari va m alakalari hosil bo‘lishiga; asosiy operatsiyalarni 
o ‘zlashtirib olishga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. M azkur tizim ga asosan 
ta ’lim berish bo‘lib yuborilgan texnologiyaga asoslangan ishlab 
chiqarish sharoitida shogirdni ana shu operatsiyalardan istalgan 
bittasini bajarishga tayyorlar edi.
N ihoyat, o ‘quvchilarni b u yum lar soniga nisbatan u n ch a ko‘p 
b o ‘lm agan m uayyan operatsiyalar tu rk u m in i bajarishga o ‘rgatish 
o ‘quvchilarni tayyorlash m ud datlarini qisqartirishga olib keladi. 
Biroq bu ijobiy faktlar bilan bir qatorda operatsion tizim ga xos
54

---

bo 'lg an jiddiy nu qso n larni ham u nu tm aslik kerak. G ap shundaki, 
o'quvchi tom o nidan o 'zlash tirilad ig an kam sonli operatsiyalar 
tayyorlanadigan bu yu m d an ajralgan ta rz d a bajariladi; o'quvchi o'z 
m e h n a tin in g pirovard natijasini tugal buyum sifatida ko'rolm aydi; 
ishlab chiqarish xarakteriga ega b o 'lm ag an operatsiyalar bilan 
u zo q vaqt davom ida m a sh g 'u l b o 'lish o'q u v ch ilarn in g qiziqishi­
n i pasaytiradi, operatsiya davridagi o'rganilayotgan operatsiyani 
qayta takrorlanib turm asligi bo lalard a ilgari hosil b o'lg an m ehnat 
k o 'n ik m alari va m alak alarin i h am qism an yo'qotilishiga olib ke- 
lardi.
Shunday qilib, m a n u fak tu ra ishlab chiqarishi davrida paydo 
bo 'lgan operatsiya tizim in i va unga mos un u m li m ehnat ta ’lim i 
m a zm u n i o'sha davr talab va m aqsadlariga to 'la javob berardi. 
C h u n k i, ishlab chiqarish nin g o'zi b o'lib yuborilgan texnologiya 
(operatsiya) va ishchi (operatsiyani bajaruvchi)dan iborat edi.
O peratsiya tiz im in in g kam ch ilig i sh u n d an iboratki, o p e­
ratsiyalar um u m an o'quv b u y u m lari tayyorlash jarayonida 
o 'zla sh tirilad i, ya’ni o 'qu vch ilar m eh n ati u n u m li m eh n at xarak­
te rid a bo'lm aydi. N atijada u la rn in g ishga qiziqishi susayadi. 
O peratsiya tizim i o p eratsiy alarn i bajarish bilan b u y u m lar tay­
y o rlashni uzib qo'yadi.