Kasb tanlashga

4. 
Mehnat ta’limi va kasb tanlashga yo‘llash darslarida tarbiyalash
usullari, 
0 ‘quvchilarni tarbiyalashning bir qator qonun-qoidasi bor;
1. Jam oa b o ‘lib m e h n at qilish, topshirilgan ishga javobgarlik 
hissini tarbiyalash.
2. 0 ‘z -o ‘zini tanqidiy baholash va tanqidiy nazo rat qilish, 
kam chiliklarga nisb atan m urosasiz b o ‘lish h islarin i tarbiyalash.
3. O ngli in tizo m n i tarbiyalash.
4. Jam iyat va shaxs m ulkiga g‘anixo‘rlik m u n o sab atlarin i ta r­
biyalash.
5. T o'garak m ashg‘u lotlari jarayonida tarbiya usu llarid an ; iq ti­
sodiy, kasbiy, axloqiy, badiiy, milliy, jism oniy m e h n at, m ehnat 
m ad an iy atin i shak llan tirish va hokazo.
M ashg‘ulotlar jaray o n id a tarbiyalash usullarini qanday yo‘llar 
bilan olib borilishi quyida bayon qilingan.
1. 
M ehnat tarbiyasi fan asoslarini o ‘rganish jarayonida 
o ‘quvchilarning oigan b ilim lari an iq m aqsadga yo‘nalganligini, 
ishlab chiqarish ja ra y o n in in g ilm iy asoslarini, bilim va kas­
biy qiziqishlarini k o 'zda tu tad i. O 'quvchi b u tun o ‘quv davrida 
m eh n at bilan yaralgan boyliklar b ilan tanishadi, b ular faqat erkin 
m ehnat qila o lg anlaridagina yuzaga kelishini tu sh u n ad i, o'quvchi
151

---

m elinatni ilmiy tashkil qilishning birinchi darsini o ‘quv ja ra ­
yonida oladi.
M ehnat ta ’lim i va kasb tanlashga yo'llash darslarida ja - 
inoa b o ‘lib ishlashda o ‘quvchilar bir-biriga yordam beradi. 
0 ‘quvchilar b a ’zi Ishlarni birgalikda, bir-biriga yordam berib, ish 
o‘rin larin i alm ashib, rnaslahatlashib bajarishlariga to ‘g‘ri keladi. 
Bu im koniyatlardan o ‘qituvchi o ‘quvchilarni tarbiyalashda keng 
foydalanishi kerak. M ashg‘ulot jarayonida o ‘quvchilar o ‘zaro 
do‘stlik, bir-biriga yordam berish, rahbarlik, bo‘ysunish, jav ob ­
garlik, ta iab ch a n lik va ish yuzasidan olib boriladigan tanqidiy 
m unosabatlarga kirishadilar. 0 ‘qituvchi bu m u n o sab atlarn in g
kam ol topishini diqqat bilan kuzatishi va ularni to‘g‘ri yo‘n altirib
turishi kerak.
2. M ehnat ta ’lim i va kasb tanlashga yo‘llash darslarida ay­
rim hollarda o ‘qituvchi o‘quvchilarga o ‘z ishini baholashni ta k lif 
etadi. Bu esa o‘quvchiga tayyorlangan buy u m n i sinchiklab tek­
shirishga, sifat ko‘rsatgichiga am al qilishga, o‘z -o ‘zini tanqidiy 
baholash hissining shakllanishiga yordam beradi.
3. 0 ‘qituvchining talablarini bajarish natijasida o ‘quvchilar 
qabul qilingan qoidalar, ish usullarini aniq, ongli bajarishga as­
ta-sekin ko'nikadilar. U lar berilgan ish m arom ini saqlashga, ish 
o ‘rn in i nam unali tutishga, asboblarni ehtiyot qilishga o d atlan ad i­
lar. 0 ‘quvchilarga m ehnat ta’lim i berish, turm ushga tayyorlash­
ning m uhim sharti — intizom ni yo‘lga qo‘yish orqali erishiladi. 
0 ‘quvchilarga ishonish, ularni hurm at qilish bilan birga ta la b ­
chanlikni qo'shib olib borish ongli intizom ni tarbiyalashning 
m uhim sh artlarid an biridir.
4. 0 ‘quvchilarda ijtimoiy m ulkka nisbatan g‘am xo‘rlik m u n o- 
.sabatini tarbiyalashning ta ’sirchan usullaridan biri u larn i u n u m ­
li m ehnatga, m aktab ustaxonasini jihozlash ishiga, asboblarni 
ta ’m irlashga jalb qilishdan iboratdir. 0 ‘quvchilarni bu yum larni 
bichish vaqtida gazlam alarni tejam korlik bilan sarflashga, asbob- 
uskuna, korjom alarni ehtiyot qilishga o ‘rgatish, o ‘z ishini sidqi­
dildan bajarishga, m ehnatni sevishga o‘rgatish orqali m elm at ta r­
biyasi shakllanadi.
5. M ehnat m adaniyatini tarbiyalashda h ar bir o‘quvchi o ‘zidan 
keyin shu ish joyida boshqa o ‘quvchi o ‘tirib ishlashi, unga ham
toza, ozoda ish joyi zarurligini tushuntirilishi orqali shu joyni 
yig‘ishtirishga odatlantirish kerak. Shuning uchun, m ashg‘ulot
152

---

rejasini yozishda albatta ish jo ‘y ini yig‘ishtirish bosqichi re­
jalash tirilish i va bajarilishini n azorat qilin ish i kerak.
6. 0 ‘qituvchi yaxshi tayyorlangan b uy u m n in g chiroyliligini, 
to zaligini, bezagini h am da o‘quvchining m ehnat harak atlarin in g
an iqligini doim o ta ’kidlab tu rish i orqali o ‘quvchilarda badiiy 
did rivojlanadi. Sifatli va sifatsiz tayyorlangan buyum ni taqqos­
lab, chiroyli va xunukni ajratishni, rang larni bir-biriga mosligini 
o'rgatib borilsa, o ‘quvchilarda badiiy did tarbiyalanib boradi.
7. M ehn at ta ’limi va kasb tanlash g a yo‘llash darslari jaray o ­
nida eng m u h im bo‘lgan kasbiy tarbiyaning shakllanishiga alo ­
h id a e ’tibo r berilishi kerak. B uning uchun h ar m ashg‘ulotda 
o ‘quv ch in ing bajarayotgan ishi om m aviy kasb egalari bajaradigan 
ish ek an ligin i eslatib turiladi, korxonalarga borib ishchi kasblari 
bilan yaqindan tanishtiriladi.
Kasb ta n lash jiddiy va m as’uliyatli ishdir, o ‘z hayot yo‘llarini 
jiddiy s u r’atd a belgilab borish jiddiy m asala. B uning uchun mak- 
tablardagi politexnika tizim ida to ‘garak lar m u h im o ‘rin tuladi, 
fan to ‘g araklarida bolalar politexnik saviyasini, b ilim larini ken­
gaytiradi, kasb tanlashga tayyorlanishadi. M aktabda yuqori sin f 
o‘quvchilari uchun «Ishlab chiqarish asoslari: kasb tanlash» kursi 
o ‘qitiladi. Kasbga yo‘naltirish um um iy o ‘quv tarbiya jarayonida 
am alga oshirilishi kerak, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishdan 
o ta -o n a la r ham m anfaatdor. S huning uchun ham o ‘quvchilarning 
o ta -o n a lari bilan aloqa bo‘lishi lozim .
8. Iqtisodga rioya qilgan k ishilar h am m a vaqt tin ch va rohat- 
da yashaydilar, arilar qish kun ida yem ak uchun bol yig‘ganidek, 
in so n la r kelajakni, turli orzu-havaslarini o ‘ylab, pul yig‘adilar, 
«Tom a-tom a ko‘l b o iu r» m aq o lin in g m azm uni o ‘quvchilarga 
tu sh u n tirilad i. M ehnat ta ’lim i m ashg‘ulotlari jarayonida 
0
‘quv­
chilarga biror buyum ni bichish vaqtida an dazani to ‘g‘ri joylashti­
rishn i, gazlam ani tejab ishlatishni talab qilish, qolgan qiytim lar- 
d an biron kichik uy bezaklarni tik ish n i o ‘rgatish orqali iqtisodiy 
tarbiya shakllanib boradi.
Iqtisodiy tarbiya o ‘quvchilarda tejam korlik, ishbilarm onlik, 
iqtisodiy tashabbuskorlik, m ehnatsevarlik, iqtisodiy hisob-kitob 
va ayni shu kabilar haqida fikrlay olish kabi qobiliyatni kamol 
toptirishdir.
9. M ash g 'u lo tlar jaray o n id a m avzu n i tu sh u n tirish d a m avzu­
ga oid ta rix iy m a’lu m otlard an foydalanish, u d u m lar, a n ’analar,
153

---

iirl-o d atlar asosida bilim berish orqali 
0
‘quvchilarda m illiy 
larbiyani shak llantirish ga im kon yaratiladi. 0 ‘q u v ch ilarn in g
nutqini o ‘stirishga alohida e ’tibor berish kerak. B uning uch u n
bajarilgan ish larn i k etm a-k etlik ta rz id a aytib berish, bu y u m
haqida m a ’ium otlar, q o ‘llan ilad ig an gazlam a, fasonlar h a ­
qida o‘qu vchilarni gapirib berishga o ‘rgatiladi. Shu tariq a 
0
‘quv ch ilarn ing nutqi ravonlashib, til boyligi o‘shadi. A bdulla 
Avloniy ham til m asalasiga k atta e ’tib or beradi. T iln i axloq b ilan
bog‘lab talq in qiladi. U o ‘z asarid a h a r bir kishi o ‘z o n a tilin i 
m ukam m al bilishi, h a r bir so‘zni o ‘z o ‘rn id a ishlatishi, m illiy- 
adabiy tiln in g taraqqiysi uchu n Jonkuyarlik qilishi zaru rlig in i 
qayd qiladi.
10. M ehnat ta ’lim i va kasb tanlashga yo‘llash darslarida 
m illiy h u n arm an d ch ilik asoslarini o ‘rgatishda; kashtachilik, 
zardo‘zlik, popopchilik va boshqa usullar yordam ida b u y u m ­
larni tikishda, ularga bezaklar tan lash yo‘llarini o ‘rgatish orqali 
ham o‘quvchilarga kasbiy tarbiya beriladi. M ashg‘ulotlarda oigan 
bilim larini m ustahkam lash m aqsadida m uzeylarga olib boriladi, 
noyob asarlar bilan tan ishtiriladi, buyum lar tikishda m illiy h u - 
narm an d ch ilik n in g ayrim elem entlaridan foydalanishga o ‘rgatib 
boriladi.
11. M ehnat ta ’lim i va kasb tanlashga yo‘llash darslarida 
0
‘quvchilarning jism oniy tarbiyasiga e ’tibor beriladi. M ashinada 
o‘tirishda, qo‘l ishlarini bajarishda ish bilan ko‘zning orasidagi 
m asofani to ‘g‘ri saqlash, o ‘tirishda gavdani to ‘g‘ri bo‘lishiga a h a ­
miyat berish, xonada sog‘lom m ehnat sharoitini yaratish orqali 
erishiladi. 0 ‘qituvchi o ‘quvchilarda bilim , ko‘n ik m a va m alakani 
shakllantirishda ish sharoiti u ning sog‘lig‘iga zarar yetkazm as- 
ligini yodida saqlashi lozim.
Jism oniy tarbiya kishilarga k atta ta ’sir ko‘rsatib, salom atli- 
gini m ustahkam laydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq u m r 
ko‘rishga yordam beradi.