|
3 .6 . M eh n a t ta ’lim i, kasb tanlashga y o ila s h darsi jarayonida
tarbiya
Reja:
1. Tarbiya haqida um um iy m a ’lum ot.
2. Tarbiya to ‘g‘risida m utafak kirlarn in g qarashlari.
147
3. Barkam ol avlodni tarbiyalashda m ehnat va m ehnat tarbiya
si ning o ‘rni.
4. M ehnat ta ’lim i va kasb tanlashga yo‘llash darslarida tarbi
yalash usullari.
Tayanch iboralar:
tarbiya, shaxs kam oli, xulq norm alari, ax lo
qiy sifatlar, m ehnatsevarlik, intizom lilik, shijoatkorlik, vatanpar-
varlik, m as’uliyat, faollik, m a’naviy kam ol topish, aqliy m ehnat,
jism oniy m ehnat, ijtimoiy m ehnat, m aishiy m ehnat, badiiy did,
sifatli va sifatsiz tayyorlangan buyum ni taqqoslash.
1.
Tarbiya haqida umumiy ma’lumot.
M ustaqil 0 ‘zbekis-
to nim izd a ta ’lim tizim ini isloh qilish, kadrlar tayyorlash milliy
dasturining qabul qilinishi barkam ol avlodni yaratishdagi dast
labki qadam lardir. Shaxs rivojlanishiga erishish h ar bir jam iyat-
da am alga oshirilayotgan tarbiya tizim i orqali am alga o sh irila
di. Faqat tarbiya orqali insondagi rivojlanish im koniyatlarini
ro'yobga chiqarish m um kin. Tarbiya jarayonida aniq m aqsad va
reja asosida shaxsga ta ’sir etiladi. B uning natijasida m uhitdagi vo-
qealarning to ‘g‘ri ijobiy ta ’sirini am alga oshirish im koni tug ‘iladi.
M uhit berolm agan narsalar tarbiya orqali hosil qilinadi, hatto
tarbiya tufayli shaxsda tu g ‘ma k am chilik larn i ham o ‘zgartirib
shaxsni kam olga yetkazish m um kin. B undan tashqari m u h itn in g
salbiy ta ’siri tufayli tarbiyasi izdan ch iq qanlarn i ham qayta tar-
biyalaydi. Rivojlanish shaxs faoliyatidan tashqarida b oim aydi.
Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun asos b o ia d i.
Pedagogik jih atd an to 'g 'ri uyushtirilgan h ar qanday faoliyat xoh
o ‘yin, m ehnat, o‘qish, sport va boshqalar shaxsning rivojlanishiga
ta ’sir ko‘rsatadi. Shaxs ulg‘aya borgan sari u n in g faoliyati ham
m azm unan, ham shaklan o ‘zgarib boradi, turli yosh davrlarida
esa faoliyat turlari ham o‘zgarib boradi. Shu sababli bola hayotida
o'yin, o ‘quvchi hayotida o ‘qish, k attalar hayotida m ehnat faoli
yatlari katta aham iyatga egadir.
0 ‘quvchilarning rivojlanishida o‘quv jarayo nlarin in g ah am i
yati va ta ’siri beqiyos kattadir. B ilim larni o ‘zlashtirish ularning
tafakk urin i o ‘stiradi, ijodiy qobiliyatlarini sh akllantirish n in g
asosiy vositasi b o ‘lib qoladi. Bu jarayonda ularda ijtimoiy xulq
norm alari shakilanadi. Shaxs qaysi yoshda bo‘lishidan q ^ i’i nazar,
u larning rivojlanishida m ehnat faoliyatining aham iyati kattadir.
148
Ayniqsa, m eh nat in so n n in g h am jism oniy, ham m a ’naviy kam oi
topishida m u h im m anba hisoblanadi. M ehnat jarayonida u ning
ishtirokchilari bir-birlari bilan aloqada bo‘ladiiar, o ‘zlarinin g
nim aga q o d ir ek an lik la rin i ko'ratishga harakat qiladilar. M ehnat
orqali shaxsning axloqiy sifatlari tarkib topadi, ularda vatanpar-
varlik, m as’uliyat, in tizom lilik, faollik ortadi. U lar o ‘z -o ‘zini ta r
biyalashga astoydil kirishadilar. 0 ‘z -o ‘zini tarbiyalashda o ta -o n a,
o‘qituvchining tarbiyaviy ta ’siri yanada sam arali bo‘ladi.
K ishi tugMlgan kunidan boshlab sotsial m avjudod b o ‘lib q o
ladi. U ning xarakteri, xulq-atvori, shaxsi barcha ijtimoiy o m illar
yig‘indisi, ya’ni tevarak-atrofdagi o d am larn in g unga m unosabati,
n am u n a k o'rsatish lari, m afk u ralari, o‘z faoliyatida hosil qilgan
tajribasi ta ’sirida shakllanadi. A lbatta, ijtimoiy o m illar inson
sliaxsining h a r to m o n lam a shakllanishi sam arali ta ’sir ko‘rsatadi.
Pedagog b o laning m uayyan rivojlanish davridagi xususiyatlari,
xarakteri va fe’l-atvorini belgilovchi o m illarn in g ham m asi birga
likda ta ’sir ko‘rsatishini bilishi lozim .
2.
Tarbiya to ‘g‘risida niutafakkirlarning qarashlari. M ehnat
ta ’lim i va kasb tanlashg a yo‘llashni tashkil etish n in g asosiy
maqsadi o ‘quvchilarga faqat tegishli bilim , ko‘n ik m a m alakalarni
berishdangina iborat em as, balki o ‘quvchilarning jam iy atim izd a
qabul qilingan ax ioq-odob qoidalariga mos keladigan e'tiq o d in i,
m ehnatga, ijtimoiy, shaxsiy m ulkka m unosabatini, jam o a va uning
a ’zolariga bo ‘lgan ijobiy m u n o sab atlarin i, badiiy didini, iqtisodiy,
jism oniy, axloqiy, m illiy m ad an iy atin i tarbiyalashdan iboratdir.
Ta’lim berish bilan birga tarbiyalashga katta aham iyat berish ke
rakligini m utafakkirlar o ‘z davrida aytib o ‘tganlar.
A bdulla A vloniyning 1913-yilda yozilgan, 1917-yilda ikkinchi
bor nashr etilgan «Turkiy guliston yohud axloq» asari XX asr
boshlarida pedagogik fik rlar taraqqiyotini o ‘rganish sohasida
katta aham iyatga m olikdir. «Turkiy guliston yohud axloq» asari
axloqiy va ta ’lim iy asardir. Bu asarda A bdulla Avloniy o ‘z ijtimoiy
va axioqiy-ta’lim iy qarash larin i bayon etadi.
K aykovusning «Q obusnom a», Y usuf Xos X ojibning «Q utadg'u
bilik», N o sir X usravning «Soadatnom a», Sa’diyning «G uliston
va B o‘ston», Jom iyning «Bahoriston», Navoiyning «M ahbub-ul-
qulub», A h m ad D o n ish n in g « 0 ‘g‘illarga nasihat» kabi asarlari
m aktabda va boshqa ta ’lim m uassasalarida ta ’lim -tarbiya ishla
rida qo‘llanilm oqda.
149
A. Avloniy od am larn i xulq, x atti-h arak at nuqtayi nazaridan
ikki guru h g a b o ‘Iadi, biri yaxshi xulqh kishilar, ikkinchisi yo
m on xulqli kishilardir. Haqiqiy insoniy axloqni o‘zida barqaror
qilgan yaxshi kishilar yoshlarga yaxshi ta ’sir ko‘rsatadi va ularni
m ehr-shavqatli, sofdil va m aqbul b o ‘lib tarbiyalanishi u ch u n za
m in hozirlaydi. Axloq tarbiyasi; insonlarga eng m u h im , ziyoda,
sharaf, baland daraja beruvchi tarbiyadir. Shu bois dars ja ra
yonida o ‘qituvchi avvalo o ‘zi shaxsiy nam una b o iish i, kiyini-
shi, so‘zlashishi, o ‘zini tutishi bilan o ‘quvchilarga o ‘rnak bo‘lishi
kerak. D ars jarayonida m ehnat topshiriqlarini bajarishda shaxs
ning javobgarlik, vijdonlilik kabi xislatlarini, m ehnat intizom iga
am al qilgan holda jam oa bo‘lib m eh n at qilish m alakasini, ijtimoiy
m ulkka g‘am xo‘rlik m unosabatini tarbiyalashdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
