Каримов А. А., Исломов Ф. Р., Авлоқулов А. З. Бухгалтерия ҳисоби

Маҳсулот сотишдан тушган тушум - Харажатлар = Фойда

Бундай ахборот кредитор, инвестор, банк, солиқ инспекцияси каби ташкилотлар учун катта аҳамиятга эга. Айниқса, корхонанинг даромад (фойда) солиЃини харажатлар ҳақидаги ахборотсиз ҳисоблаш мумкин эмас.

Корхона ва уни бошқариш нуқтаи назаридан эса харажатларнинг умумий суммаси, алоҳида ишлаб чиқариш бўлинмаларининг унумли ҳамда унумсиз харажатлари ва бошқалар ҳақидаги ахборотлар йиЃишни талаб этади.
Шундай қилиб, харажатларни ҳисобга олиш ҳам молиявий ҳисобнинг, ҳам бошқарув ҳисобининг энг муҳим қисмларидан бири экан. Мана шу асосда харажатлар ҳисоби олдидаги вазифаларни аниқлаш мумкин.
Молиявий ҳисобнинг асосий вазифаси фойдаланувчиларни корхона фаолиятининг молиявий натижалари, унинг молиявий ҳолати, хусусан, мулкий ҳолати ҳамда тўлов қобилияти ҳақидаги ахборот билан таъминлашдир. Демак, бу жиҳатдан, харажатлар ҳисоби олдида қуйидаги вазифалар туради:

90. 
    корхона фаолияти билан боЃлиқ барча харажатларни ўз вақтида тўлалигича ҳисобга олиш;
    
91. 
    харажатлар ҳақидаги маълумотларни алоҳида ҳисоб варақаларида ҳамда ҳисобот шаклларида тўЃри акс эттириш ва солиқларни ҳисоблаш учун етарли даражадаги ишончли маълумотлар билан таъминлаш.
    

Бу вазифаларни бажариш учун харажатларни молиявий ҳисоб тамойиллари, хусусан, икки ѓқлама ѓзув асосида ҳисобга олиш етарлидир. Бошқарув ҳисобининг энг асосий хусусияти эса унинг маълумотлари бошқарув учун фойдалилигидир. Жумладан, бошқарув ҳисоби харажатлар ҳақида шундай батафсил маълумотларни бериши керакки, токи унинг асосида энг тўЃри бошқарув қарорлари қабул қилишнинг имконияти пайдо бўлсин. Бу соҳадаги халқаро тажрибалардан келиб чиққан ҳолда харажатлар ҳисоби ҳақидаги маълумотларни корхона қуйидаги ҳолатда шакллантириши керак:

92. 
    харажатларни уларни пайдо бўлиш жойлари бўйича ҳисобга олиш;
    
93. 
    харажатлар ҳисобини жавобгар хўжалик марказлари бўйича ташкил қилиш;
    
94. 
    харажатларни уларни пайдо қилган объектлари ѓки уларни ташувчилари, яъни алоҳида маҳсулот турлари бўйича жамлаб бериш.
    

Бу вазифалар бошқарув ҳисобининг асосий вазифасини бажаришга имкон беради. Масалан, харажатларни уларнинг пайдо бўлиш жойлари ва жавобгар хўжалик марказлари бўйича ҳисобга олиш энг муҳим бошқарув қарорларини қабул қилишга имкон яратади.
Демак, харажатларни ҳисобга олишнинг қуйидаги вазифаларини ҳам санаб ўтишимиз керак экан:
- алоҳида ишлаб чиқариш жараѓнлари ѓки бўлинмалари бўйича харажатлар ҳисобини ташкил қилиш ва улар устидан назоратни таъминлаш;
- алоҳида маҳсулот турлари бўйича асосий ишлаб чиқариш харажатлари ҳақидаги маълумотни шакллантириб бериш;
- корхонанинг ишлаб чиқаришдан ташқари барча бошқарув харажатларининг таҳлилий маълумотларини йиЃиб бериш ва уларнинг талқинини амалга ошириш.
Бу вазифалардан кўриниб турибдики, ҳисоб ва таҳлил бошқарув ҳисобининг бир-бири билан чамбарчас боЃланган икки томони экан. Зеро маҳсулот баҳосининг энг қуйи чегарасини аниқлаш учун ҳам таннархни ҳисоблаш талаб этилади.
Ҳар бир корхона ѓки бирлашмада ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш ва маҳсулот таннархини тўЃри калькуляция қилишнинг ташкил этиш имкониятлари қуйидагилардан иборат:

1. 
   аввалдан ишлаб чиқилган ва тасдиқланган технология режасининг мавжуд бўлиши;
   
2. 
   омбор хўжалигининг тўЃри ташкил қилиниши ҳамда ишлаб чиқариш учун зарур ўлчов асбоблари ва мосламалар билан таъминланган бўлиши;
   
3. 
   ишлаб чиқариш харажатини аналитик ҳисобвараЃи;
   
4. 
   калькуляция объектлари ҳамда калькуляция бирлигини аниқлаш;
   
5. 
   калькуляция моддалари, комплекс харажатлар моддалари номенклатурасини ишлаб чиқиш;
   
6. 
   комплекс харажат моддаларини калькуляция объектлари ўртасида тақсимлаш усулини танлаш ва ҳоказолар.
   

Бошқача қилиб айтганда, ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш ва маҳсулот таннархини калькуляциялашда қуйидаги қоидалар асос бўлиб хизмат қилади:

95. 
    корхонадаги барча харажатларни уларнинг аҳамиятидан, яъни унумли ѓки ҳоказолардан қатъий назар тўлалигича ҳисобга олиш;
    
96. 
    харажатларни корхонадаги фаолият соҳалари бўйича алоҳида ҳисобга олиш зарурдир. АниқроЃи, асосий фаолият, бошқа турдаги фаолият, масалан, таъмирлаш, ѓрдамчи хўжалик, асосий ва ѓрдамчи хўжалик, асосий ва ѓрдамчи саноат ишлаб чиқариш бўлимлари ва ҳ.к;
    
97. 
    ҳар бир харажатни у тегишли бўлган даврда ҳисобга олиш ва қоплаш шартдир.
    

Юқоридаги қоидаларга бўйсуниш харажатлар ҳисобининг оптимал ташкил қилиниши, молиявий ҳисоботнинг эса объектив ва ишончли бўлишини таъминлайди.