Каримов А. А., Исломов Ф. Р., Авлоқулов А. З. Бухгалтерия ҳисоби

9.5. Номоддий активларни ҳисобдан чиқаришни ҳисобга олиш

Маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ѓки хизмат кўрсатиш ѓхуд ташкилотни бошқариш учун фойдаланилмаѓтган номоддий активлар объектларининг қиймати бухгалтерия балансидан ҳисобдан чиқарилиши керак.

Ќуйидаги хўжалик операциялари натижасида номоддий активлар объектларининг қиймати корхона активлари таркибидан чиқиб кетади:

153. 
     реализация, яъни ҳуқуқларни бериш тўЃрисидаги шартнома асосида иқтисодий маънода сотганда ва юридик маънода эгалик ҳуқуқи тўхтатилганида;
     
154. 
     бундан буѓн фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмаслиги сабабларига кўра ҳисобдан чиқарилганида;
     
155. 
     номоддий активнинг амал қилиш муддати тугагач ҳисобдан чиқарилганида;
     
156. 
     бошқа корхоналарнинг устав капиталига улуш сифатида қўшилганида;
     
157. 
     ҳуқуқларни бериш тўЃрисидаги шартнома асосида бошқа шахсларга текин топширилганида.
     

Номоддий активларни ҳисобдан чиқарилиши билан боЃлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш учун қуйидаги ҳужжатлар расмийлаштирилади:

158. 
     эгалик қилиш ҳуқуқи бошқаларга берилганида - ҳуқуқни бошқа бировга бериш тўЃрисидаги шартнома, ҳақ олинганлигини тасдиқловчи тўлов ҳужжати ва бошқа ҳужжатлар, ҳуқуқни бошқаларга бериш қийматини баҳолаш тўЃрисидаги мустақил баҳоловчи хулосаси, чиқиб кетиш далолатномаси;
     
159. 
     амал қилиш муддати тугатилганлиги туфайли ҳисобдан чиқарилганида - ҳисобдан чиқариш тўЃрисидаги далолатнома;
     
160. 
     бошқа корхоналарнинг устав капиталига қўйганида - таъсис ҳужжатлари, фойдаланиш ҳуқуқини бошқа бировга бериш тўЃрисидаги шартнома, фойдаланиш ҳуқуқини бошқаларга бериш қийматини баҳолаш тўЃрисидаги мустақил баҳоловчи хулосаси, фойдаланиш ҳуқуқини бериш тўЃрисидаги шартнома бўйича қабул қилиб олиш-топшириш далолатномаси, чиқиб кетиш далолатномаси;
     
161. 
     текинга берилган тақдирда - фойдаланиш ҳуқуқини бошқа бировга бериш тўЃрисидаги шартнома, фойдаланиш ҳуқуқини бериш тўЃрисидаги шартнома бўйича қабул қилиб олиш-топшириш далолатномаси, чиқиб кетиш далолатномаси.
     

Номоддий активлар чиқиб кетганида уларнинг дастлабки қиймати номоддий активларни ҳисобга олишнинг тегишли ҳисобварақлари кредитидан 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» ҳисобвараЃи дебетига ҳисобдан чиқарилади. Номоддий активларни четга сотишдан тушган тушум 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» ҳисобвараЃи кредити бўйича 4890-«Бошқа шахсларнинг қарзлари-жорий қисми» ва 0990-«Бошқа узоқ муддатли дебиторлик қарзлари» ҳисобварақлари билан корреспонденцияда акс эттирилади.
Номоддий активлар чиқиб кетганида улар бўйича ҳисобланган эскириш суммаси 0510-0590-ҳисобварақлари дебетидан 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» ҳисобвараЃи кредитига ҳисобдан чиқарилади.
Мисол. «Бобур» ҳиссадорлик жамиятида май ойида дастурий таъминот ҳисобдан чиқарилди: баланс қиймати 200000 сўм, эскириш қиймати 150000 сўм. Номоддий активнинг сотиш қиймати 80000 сўм. Молиявий натижани аниқлаб, муомалага қуйидагича проводка берамиз:

162. 
     дастурий таъминотнинг сотиш қийматига:
     

Д-т 4890-«Бошқа шахсларнинг қарзлари-жорий қисми» - 80000 сўм
К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 80000 сўм.

163. 
     баланс қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 200000 сўм
К-т 0430-«Дастурий таъминот» - 200000 сўм.

164. 
     эскириш қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 0530-«Дастурий таъминотнинг эскириши» - 150000 сўм
К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 150000 сўм.

165. 
     дастурий таъминотни сотишдан фойда олинди (80000+150000-200000)=30000 сўм:
     

Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 30000 сўм
К-т 9320-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетишидан олинган фойда» - 30000 сўм.
Агарда корхона дастурий таъминотни 40000 сўмга сотганида, молиявий натижа қуйидагига тенг бўлар эди:

166. 
     дастурий таъминотнинг сотиш қийматига;
     

Д-т 4890-«Бошқа шахсларнинг қарзлари-жорий қисми» - 40000 сўм
К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 40000 сўм.

167. 
     баланс қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва
бошқача чиқиб кетиши» - 200000 сўм
К-т 0430-«Дастурий таъминот» - 200000 сўм.

168. 
     эскириш қиймати ҳисобдан чиқарилди:
     

Д-т 0530-«Дастурий таъминотнинг эскириши» - 150000 сўм
К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 150000 сўм.

169. 
     дастурий таъминотни сотишдан зарар кўрилди (40000+150000-200000)=10000 сўм:
     

Д-т 9430-«Бошқа операцион харажатлар» - 10000 сўм
К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 10000 сўм.