40
yangilik kasb etadi. Chunki so‘zlar o‘zidan kattaroq bo‘lgan so‘z
birikmasi va
gapning elementi hisoblanadi va o‘zaro bir-biri oppozitsiyada o‘ziga xos
funksiyani bajaradi. So‘zlarning oppozitsiyasi kontekstda reallashadi. Kontekstda
so‘zlar qaysi so‘z turkumiga mansub ekanligi aniq bilinadi. Ayniqsa, leksik
ma’nosi aniq bo‘lmagan so‘zlarni kontekstsiz izohlash mumkin emas. Chunki
leksik ma’nosiga aniq chegara qo‘yilmagan so‘zlarni belgilashda grammatik ma’no
va sintaktik bog‘lanish asosida mezon hisoblanadi. Shu jihatdan
yana
yuklamasining kontekst ichida kelish o‘rinlari kuzatilganda, juda ko‘p
hollarda
yuklama bo‘lib kelishi ko‘zga tashlanadi.
M.:
Mahkam chiroqni o‘chirib, yana uyquga ketdi gapida
yana so‘zi kesimga
bog‘lanib, holatning takrorlanganligini ta’kidlab kelmoqda va kesim bilan bitta
so‘roqqa javob bo‘lmoqda. Agar bu so‘zni mustaqil so‘z turkumi deb qaraydigan
bo‘lsak, o‘zi mustaqil so‘roqqa javob bo‘lishi kerak edi. Kesimga bog‘lanib, ish-
harakat va holatning takroriyligini bildirganligi uchun ravish deb atasak, u holda
ravishning so‘roqlaridan biriga javob bo‘lishi kerak edi. Lekin
yana so‘ziga
ravishning birorta ham so‘rog‘ini berib bo‘lmaydi.
Agar daraja-miqdor
ravishlaridan kuchaytiruv ravishi deb ataladigan bo‘linsa, u holda bu so‘z
kuchaytirish funksiyasini bajarishi kerak edi. Bizningcha, bu so‘zga kuchaytiruv
funksiyasi yo‘q. Bunday holni kuchaytiruv ravishlari bilan taqqoslanganda
aniqlash mumkin. Kuchaytiruv ravishlari eng, juda, nihoyatda kabilarda haqiqatan
kuchaytirish ma’nosi bor. M.:
Karimaning ko‘ngli nihoyatda bo‘sh edi («Sharq
yulduzi») gapida kuchaytirayapti. Ammo o‘zi alohida savolga javob bo‘lmasa ham
kuchaytirish ma’nosi bor. Shuning uchun
yana so‘zini
kuchaytiruv ravishi
deyishimizga asos qolmaydi. Shuningdek,
nihoyat, g‘oyat, tag‘in, naq, o‘ta, lang,
qoq, hech, sira, aslo, zinhor, hargiz, hadeganda kabi so‘zlarda ham mustaqillik
aniq ko‘rinmaydi. Bu so‘zlar juda ko‘p o‘rinlarda yuklamalarga xos vazifani
bajarmoqda.
Agar yuklamalarning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqib izohlaydigan
bo‘lsak, yuqorida ko‘rib o‘tilgan so‘zlar ma’lum bir so‘zga ma’no jilosini beradi.
Lekin o‘zi yakka holda mustaqil ma’no anglatmaydi va mustaqil holda ma’lum bir
41
so‘roqqa javob bo‘lmaydi. Shuning uchun «sifatlardagi orttirma darajani yasovchi
turli kuchaytiruv ma’nosini beruvchi so‘zlar»ni va «tasdiq, hamda inkor yo‘li
bilan hosil qilingan kuchaytiruv ravishlari»ni,
bizningcha, yuklamalar qatorida
talqin etish kerak bo‘ladi. Chunki bu so‘zlarda mustaqillik ma’nosi yo‘qolgan va
yordamchiga aylangan. Yordamchi so‘zlar ichida yuklamalar ayrim so‘zlarga va
gaplarga ma’no jilosini bera oladi. Shuning uchun yuqoridagi so‘zlarni yuklama
deyishimiz, bizningcha, to‘g‘ri bo‘ladi.
Yana so‘zida esa kuchaytiruv ma’nosidan
ko‘ra, ta’kid ma’nosi ko‘proq anglashiladi. To‘plangan materiallar shuni
ko‘rsatadiki,
yana yuklamasi juda ko‘p o‘rinlarda ta’kid ma’nosini anglatib kelar
ekan. Shunga ko‘ra
yana so‘zini ta’kid yuklamasi deb atadik va ta’kid ma’nosini
tahlil qilishda shu so‘zning qanday so‘zlar bilan kelgani hamda qo‘llanish
o‘rinlarini asos qilib oldik.
Yana yuklamasi
ham, faqat, emas yuklamalari singari so‘zga va gapga ma’no
jilosi berish bilan birga, o‘zi qatnashgan gapning semantik strukturasiga ham ta’sir
etadi.
Yana so‘zining ta’kid yuklamasi bo‘lib kelishi.
Yana so‘zi gapda ravishlarga
xos vazifasidan ko‘ra turli so‘zlarni ta’kidlab kelib,
yuklama vazifasida kelishi
yuqorida aytib o‘tilgan edi. Haqiqatan ham ravish bo‘lib kelish uchun ish-
harkatning belgisini, belgining belgisini anglatib kelishi kerak. Lekin
yana so‘zi
faqat ish-harakatni bildirgan so‘zlar bilan birga kelib qolmay, balki boshqa so‘z
turkumlari bilan ham birga qo‘llana oladi va unda turli xil ma’no jilolari berib
kelish xususiyati ham bor. M.:
Yana Akbarov hayolida gavdalandi va yana uning
«naryog‘idan» degani qulog‘iga eshitilib ketdi (P.Qodirov. Uch ildiz, 6-bet)
gapida ta’kid ma’nosini ifodalab kelayapti va bu gapda belgining belgisini, ish-
harakatning belgisini yoki kuchaytirish ma’nolarini ifodalash xususiyati
sezilmaydi.
Yana so‘zi barcha gap bo‘laklari bilan birga kela oladi. Shuning uchun
bu so‘zning turli o‘rinlarida kelishini alohida tahlil etish yangi-yangi qirralarni
ochib beradi. Demak, yana va tag‘in so‘zlari yuklama hisoblanadi. Bu yuklamalar
kuchaytiruv va ta’kid yuklamalariga kiritilishi kerak
42
.
42
Rahimov U.E. O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi. Nomzodlik dissertatsiyasi. 1994.
