Karimboyeva shohida +

lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, ya’ni kabilar sof bog‘lovchi; -ki, -
kim, -u, -yu, -da, -mi kabi bog‘lovchilar qo‘shimchasimon; ba’zan, bir vaqtida, 
hali, goh, goho kabi so‘zlarning takroriy shakli nisbiy bog‘lovchilar sirasiga 
kiritilgan.
Eski o‘zbek tili bilan shug‘ullangan olimlar bo‘lsa, esa bog‘lovchilari haqida 
hech qanday fikr bildirmaganlar. Bu bog‘lovchilar va ular orqali hosil qilingan 
bog‘langan qo‘shma gaplar eski o‘zbek tiliga oid yozma manbalarda 
qo‘llanmagan. Bu bog‘lovchilar yordamida tuzilgan qo‘shma gaplar XX asrda 
kelib chiqqan. 
Bo‘lsa, esa so‘zlari ishtirokida shakllangan qo‘shma gaplarda, oldingilaridan 
farqli ravishda, ikki gapda ifodalanayotgan voqea-hodisalar mazmunan qiyoslanadi 
va qiyoslanayotgan bo‘laklarga mantiqiy urg‘u tushadi
38
.
Qo‘shma 
gap 
qismlari 
o‘rtasidagi 
tobe 
munosabatni 
ifodalovchi
ergashtiruvchi bog‘lovchilardan tashqari ergash gap bosh gapga fe’lning turli 
shakllari, ayrim qo‘shimchalar va boshqa vositalar yordamida birikishi mumkin.
O‘zbek tilida mavjud ergashtiruvchi bog‘lovchilarni quyidagi semantik 
turlarga ajratish mumkin:
Sabab bog‘lovchilar: chunki, shuning uchun, shu sababli;
maqsad bog‘lovchilar: toki;
shart bog‘lovchilar: agar, basharti, mabodo, garchi, bordi-yu; 
37
Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva P.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, Fan va texnologiyalar, 2009. –274 b. 
38
Qarang: O‘rinboyev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili (O‘quv qo‘llanma). - Samarqand: SamDU nashri, 2001, 
112-bet. 

---

37
aniqlov bog‘lovchilari: ya’ni. 
O‘zbek tilida chog‘ishtiruv bog‘lovchilari (go‘yo, go‘yoki) avvalgi 
grammatikalarda ajratilar edi. So‘nggi tadqiqotlarda ular yuklamalar qatoriga 
kiritilgan. 
Bog‘lovchilarni ham ko‘makchilar singan shakliy jihatdan uch guruh (sof 
bog‘lovchilar, nisbiy bog‘lovchilar, qo‘shimcha-simon bog‘lovchilar) ga ajratib 
o‘rganish lozim. Sof bog‘lovchilar guruhiga faqat bog‘lovchi vazifasida 
qo‘llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki,  agar, 
ya’ni kabi yordamchi so‘zlar xos. Qo‘shimchasimon bog‘lovchilar guruhiga -ki (-
kim) va ham bog‘lovchi, ham yuklama vazifasida kela oladigan -u (-yu), -da, -
mi qo‘shimchalari mansubdir. -u (-yu), -da qo‘shimchalarining bog‘lovchi 
vazifasini to‘la-to‘kis bajarishi qator manbalarda qayd etilgan, -mi 
qo‘shimchasida ham bog‘lovchilik xususiyati borligini Yomg‘ir yog dimi, hamma 
joy nam bo ‘ladi, Karim keldimi, to‘polon boshlanadi tipidagi gaplar 
tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo‘llangan -mi qo‘shimchasi ta’kid ma’nosini 
voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog‘lash funksiyasini 
bajaryapti. Nisbiy bog‘lovchilarga mustaqil so‘z turkumlaridan o‘sib chiqqan, 
"oraliq uchinchi" tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo‘lgan ba’zan, 
bir, vaqtida, hali goh, (goho) kabi so‘zlarning takroriy shakli misol bo‘ladi. 
Chunonchi, 1. Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. 
(Oyb.) 2. Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog‘ayotgan yomg‘ir