59
2. Arab tiliga xos ko‘makchilar: qadar, xususida, tufayli, nisbatan, binoan,
huzurida, niyatiga, sababli, boisdan, sifatida, sifatiga, suratda, asnoda, doir, asosan,
muvofiq, dovur, maqsadida, holda, mobaynida, asosida, atrofida va b.
3. Fors-tojik tiliga xos ko‘makchilar: soyasida, so‘ (so‘y), ko‘yi, singari,
ravishda.
4. Xitoy tiliga mansub ko‘makchi: yanglig‘
Mustaqil so‘zlar ko‘makchiga o‘tganida ular alohida morfologik shakl
ko‘makchi uchun turg‘un holatga aylanadi.
Bog‘lovchilarni qiyosiy o‘rganish tillar o‘rtasidagi aloqalarni, o‘zaro ta’sir,
bir-biriga munosabati masalalarini ham o‘rganishga yordamlashadi.
Teng bog‘lovchilarning ma’no
va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari darslik
va qo‘llanmalarda atroflicha bayon etilgan bo‘lsa ham, o‘zbek tilshunoslari teng
bog‘lovchilarni belgilash borasida har xil nuqtayi nazarlarini bayon qilmoqdalar.
O‘zbek tilshunosligida teng bog‘lovchilar miqdor jihatdan ko‘p bo‘lmasa ham,
teng bog‘lovchi deb qaralayotgan birliklarning ayrimlari borasida (jumladan,
na...na, ham, -u, -yu, holbuki) yakdillik mavjud emas. Bog‘lovchining turi va bu
turga qaysi so‘z mansubligi masalasida turlicha qarashlar bo‘lganligi bois bir
tadqiqotda bog‘lovchi deb berilgan birlik boshqasida yuklama qatoriga kiritiladi.
O‘quvchilarga so‘z turkumlari o‘rgatilar ekan, ularda o‘zbek tilining
morfologiyasi haqida yaxlit tasavvur shakllantiriladi. So‘z turkumlarini tasnif
qilishda
asosiy belgi va xususiyatlar, shuningdek, so‘zlarning mustaqil hamda
yordamchi so‘zlar turkumlariga ajratilish sabablari bilan amaliy tanishtirish ishi
tashkil qilinadi. O‘quvchilar har bir so‘z turkumining nutq o‘stirishdagi
imkoniyatlari bilan tanishadilar. So‘z turkumlari o‘rganilishi jarayonida
so‘zlarning to‘g‘ri o‘qilishi, yozilishiga oid orfoepik hamda orfografik ko‘nikma
va malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. So‘z turkumlarini o‘rganish
davomida ta’lim jarayoniga zamonaviy texnologiyalarni
tatbiq qilish esa
o‘quvchilarning so‘zlarni alohida turkumlarga ajrata olish ko‘nikma va
malakalarini tezroq egallashlariga xizmat qiladi. O‘quvchilar odatda har bir
60
turkumga xos morfologik belgilarni adashtiradilar, birini ikkinchisi bilan
chalkashtiradilar yoki morfologik birliklar nomi o‘rnida sintaktik birliklar nomini
almashtirib qo‘llaydilar. Ta’lim jarayonida morfologiya bilan sintaksis o‘rtasidagi
chambarchas aloqani o‘quvchilarga nazariy jihatdan tushuntirishning o‘zi
kamlik
qiladi. Buning amaldagi ifodasi ustida muntazam ravishda metodik ishlar tizimi
olib borilishi, ta’limning yangi usullariga murojaat qilinishi kerak. Shu ma’noda
mazkur malakaviy ishimiz so‘nggi yillarda yordamchi so‘z turkumlarini
o‘rgatishda foydalanilib, yuqori samara berayotgan metod
va vositalar tahliliga
bag‘ishlanganligi bilan ahamiyat kasb etadi. Albatta, dars uchun tanlanadigan usul
va vositalar o‘quvchini qiziqtiradigan, uni amaliy faoliyatga, amaliy ishga
chorlaydigan bo‘lishi, mustaqil fikrlashga,
ijodiy izlanishga, ichki imkoniyatni
ro‘yobga chiqarishga yordam berishi zarur. Bu holat umumiy o‘rta ta’lim
maktablari uchun chop qilinayotgan ona tili darsliklarida e’tiborga olingan. 5-sinf
uchun “Ona tili” darsligi N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov,
Z.Jo‘raboyevalar muallifligida yaratildi. 6-sinf uchun “Ona tili” darsligi
N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirovlar, 7-, 8-sinf darsliklari
M.Qodirov,
H.Ne’matov,
N.Mahmudov,
A.G‘ulomov,
R.Sayfullayeva,
M.Abduraimovalar
tomonidan
yaratilgan.
Ushbu
darsliklar
zamonaviy
texnologiyalar asosida, noan’anaviy usullar va vositalar qo‘llashni talab qiladigan
o‘quv topshiriqlari va mashqlar jamlanganligi bilan qimmatlidir. Shunday bo‘lsa
ham aytib o‘tish o‘rinliki, o‘qituvchi
darslikdan ijodiy foydalanishi, ba’zi
misollarni boshqa manbalardan keltirishi, mashqlarni sinf sharoitini hisobga olib
almashtirishi, qo‘shimcha manbalardan foydalanishi, mashqlarning bajarilishida
shartlarga o‘zgarishlar
kiritishi, ularni didaktik o‘yinlar tarzida o‘tkazishga
intilishi o‘quvchi oldida obro‘-e’tiborini baland ko‘tarishini unutmaslik kerak.
Demak, yana o‘qituvchi mahorati va uning zamonaviy texnologiyalardan
xabardorligi, uni qo‘llay olishi, yangilikka intilishi, yangilik yaratishi eng muhim
masala sifatida kun tartibida qolaveradi.
