Kamal mámbetov, Kama

«Qaraqalpaq qšzš» romanš

(Romannan úzindi)


* * *


Qızın ertip júrip bir qıs diywanashılıq etkennen keyingi Sánemniń mákán basqan jeri usı Erkinniń boyı. Bul jer Sánem sıyaqlı jesirlerge onsha naqolay jer emes edi. Qısqa qaray bir ja®ı balıqlı, awıldıń adamlarına erip ketse, olar®a ot jaqqıshlıq etip, kóbirek balıq tutqanlardan sıral®ı sorasa da hesh kim qurı qol qaytpaydı. Sóytip júrip ol Qutımbaydıń xızmetine de aralasıw®a imkaniyat aldı. Ol bılay bol®an edi. Baydıń hayalı kútá kerbaz, qatıq- sútke aralasatu®ın adam taza júrip taza turmasa, onıń álpi alısıp tabaqlas bolıw bılay tursın, qolınan shıqqan astı ishiwge tábiyatı almay, murnın girjiytip otıratu®ın sınjaw adam edi. Onıń ústine sarańlı®ı basım. Qansha taza tutıp taza júretu®ın adam bol®anı menen kóbirek balası bolsa onı jaqtırmaytu®ın ádetin awıllasları súyegine pitken minez desedi. Balası kóp xızmetshi hayaldı qabıl etpewiniń sebebi,onday hayal jasırıp-pusırıp balalarına anaw- mınaw berip boladı yamasa ertip kelip qatıqtıń bereketin qashıradı — dep qorqadı eken. Al Sánem o®an birinshi kelisiminde-aq unap qaldı. Birinshi kúni bir gúbi qatıqtı pisirip, bir qazan ayran atlatıp, ústine kózdey may salıp qaytarıp jiberdi. Sánemniń usı®an da kewli shad. Ol erteńine de, soń®ı kúni de kele berdi. Bara-bara ayran atlatıw, gúbi pisiriw menen turmay arıq báybishe onı digirman®a da qostı. Túni menen sharıq iyirtip, onnan awısqan waqtı bolsa qozaqqa tıqtı. Jumıs qansha awır bolsa da, Sánem hesh waqıtta mańlayın jıyırıp, jónsiz tońqıldamaydı. Kún kóriw bárinen artıqmash.
Usı baydıń esigine kelgeli Jumagúl sharıq iyiriwdi úyrenip, kúni menen apasına járdem beretu®ın dárejege jetti. Yarım aqshamda ma, tańnıń aldında ma, báybishe ruqsat bergennen keyin anası menen qızı dizilisip úyine keledi de, bir dáste otındı lawlatıp, paxtası aqqan, astarı, tısı bóz kórpesin jamılıp, qushaqlasıp jata ketedi. Tań meyil berip kúnshı®ısbet a®arsa bol®anı, ekewi jáne móntiyisip baydıń esigi aldında tayın bolıp, olar uyqılap
atır®anda-aq úydiń dógeregin mintazday etip tazalaydı. Usılayınsha olar tort jıldı ótkerdi. Dáslepki eki jılda ashlıq dawam etti. Usı dáwirde olar nan degendi umıtıp ketti dese de boladı. Kúnine úsh mezgil ishetu®ını ayran. Shay ishse báybisheden sorap al®an 4 — 5 qurt yamasa asıqtay toraq dasturqanda jatadı. Biraq olar hesh waqıtta bir-birine sharshadım dep qabaq shıtıspadı. Bazda Jumagúl anasına:

• 
  Apa, nan dóńgelek bolatu®ın ba edi yamasa múyesh- múyesh bolatu®ın ba edi, — dep qoyadı. Bu®an apası da muńaymaydı. Qızınıń kewil kóterispe ushın aytıp otır®anın túsinip, tek mırs etip kúledi. O®an qosılıp Jumagúl de eziw tartadı. Usılayınsh geyde sharsha®anın ız®arlı kúlki menen almastırıp tósekke kiredi. Nabada kewli ashılıp jarılqa®an kúni báybishe bir sańrusun berse, qatır®an menen bir gúlsheden artıq shıqpaytu®ın bol®an soń ayrandı qaynatıp sol undı ishine salıp, qoyiwıraq bılamıq pisiredi.
  

«Bu®an da shúkir, gegirdekten dán tuqımı ótip tursa bol®anı» — dep biriniń sózin biri jónlep jáne shadlanısadı. Jumagúldıń qalayınsha tez kamal®a kelgeni anasına bilinbedi, al báybishe onıń kún sayın tolısıwına kúnshillik penen qaraydı. Narttan shıqqan talday kózge tússe, bálkim onıń menen kúndeslikke talasar. Ol usınnan basqa hesh nárse oylamay, dúziw sını menen úyden kirip shı®ıwına
narazılı®ın jasıra almay Sánemge:

• 
  Qızıń baspaq baqsın, — dep buyır®anınıń da sebebi sol edi.
  

Olar báybisheniń bul buyrı®ına da qarsı kele almadı. Úy ishindegi esapsız qıyqım jumıstan góre bul Sánemge qolay kóringen edi. Biraq bul is uzaqqa sozılmadı. Qız bir kúnnen artıq baspaq baqpadı. Nege ekeni biymálim, bay zorlamaydı, hayalı ójetlenbeydi.
Olar tama®ı menen kiyimin oyla®anı bolmasa, ózge
®awasatqa kewil awdarmaydı. Bazda baydıń úyine qonaqlar kelip, dúbirlesken atlar úydiń átirapına sıymay ketetu®ın usınday kúnleri olardıń jumısı gújiydi. Biraq olardıń hesh kim menen isi bolmas. Gey kúnleri tınbay dúsirlesip túri bóten qarıw-jaraqlı adamlar kelse, demlerin qattı alıw®a da qorqıp, Jumagúldıń betin juwdırmay ja®al-ja®alı menen iske jumsaydı. Olar sóytip júrip awıl arasında®ı oyqańlardıń,
qarıw-jaraqlı adamlardıń ayırım jigitlerdiń at aldında jipá- jiksiz aydalıp ketiwleriniń gúwası sıpatında qalatu®ın edi. Qaytama belibúkiriygen, shashı paxtaday bolıp a®ar®an analar eńgezerdey ullarınan ayırılıp jer tayanıp qaladı. Sonı kórip bazda Sánem táwbege keledi. — Qudayım, usınday
®awasatlı, ®aw®alı jıllarda ul bermegenińe shúkir. Eger ul bol®anda tiri kúyigi bunnan da jaman bolıp burın®ısınıń ústine jaman bolar edi.
Awıl arasında: aq patsha qulaptı-mısh, ornına jańa patsha bolıptı-mıs, ol jetim-jesirlerge qol berip, shal®ay jabadı-mıs» — degen ®awasat tarqa®alı da biraz waqıt boldı. Onıń nıshanın Sánem menen Jumagúl ele kórgen joq. Baya®ısı-baya®ı. Qutımbaydıń esiginde qul bolıwı menen júr. Patsha bol®an adam qanday? Ádil me, zulım ba? Jurttı jarılqaytu®ın qanday quday? O®an kózleri jetpeydi.
Qızı er jetkeli Áyten molla sıyaqlılar sóz sal®anına say súyegi sırqırap: bunday ®aw®alı zamanda qızbergen kózsiz quday» — dep qaytadan nalıs etetu®ın bolıp ta ketti. Onıń qay®ısın Turımbettiń ayttırıp keliwi ®ana jeńilletti.
Biraq o®an qalay birden wáde bererdiń esabın tappay qızı menen ekewi bir kún máwlet sorap al®an edi. Bunnan kóbirek waqıt soraw®a jigitti birotala qashırıp alarmız degen qáwip ekewinde de tuwdı. Sorlılar®a úyinde emin- erkin oylasıw qayda? Tań azannan turıp, dizilisip baydıń úyindegi talabına ketti.