Kamal mámbetov, Kama

tÓlePbeRgen QaYÍPbeRgenovtÍń ÓmIRI hám DÓRetIwshIlIgI (1929—2010)

Tólepbergen Qayıpbergenov házirgi qaraqalpaq ádebiyatın dúnyanıń kóp xalıqlarına tanıtqan eń talantlı jazıwshı. T.Qayıpbergenovtıń XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında, proza janrında tariyxıy waqıyalar menen zamanagóy turmıstı súwretlegen povestleri menen romanları ózbek, rus hám basqa da tillerde Moskva, Tashkent, Alma-ata, Bishkek, Tallin h.t.b. qalalarda birneshe márte arnawlı kitap bolıp basıldı. Bunday
keńislikke biziń ádebiyatımızda T.Qayıpbergenov ®ana óz hawazı menen jaqınnan tanıldı.
T.Qayıpbergenov 1929-jılı 7-mayda Nókis rayonınıń ayma-
®ında®ı Shortanbay awılında tuwıl®an. Ol 1945 — 47-jılları Xojeli pedagogikalıq uchilichesinde oqıydı hám onı pitkergennen keyin awılına kelip, mektep mu®allimi bolıp isleydi. Óz bilimin kóteriw ushın ol 1950-jılı Qaraqalpaq mámleketlik institutınıń rus tili hám ádebiyatı fakultetine oqıw®a kirip, 1955-jılı pitkergennen soń respublikamızda shı®atu®ın jurnal hám gazetalarda redaktor, televideniye hám radio esittiriw komitetinde redaktor, Jazıwshılar awqamında juwaplı xatker, baspa direktorı lawazımlarında isleydi. 1980 -jıldan baslap ómiriniń aqırına deyin Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslı®ı wazıypasın atqaradı.
T.Qayıpbergenov 1957-jıldan baslap Jazıwshılar awqamınıń a®zası.
Jazıwshınıń qaraqalpaq tilinde birqansha gúrriń, povest hám romanları óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Ol talantlı kórkem sóz ustası sıpatında xalıqqa jaqınnan tanıldı. Onıń dóretiwshilik shı®armaları joqarı bahalanıp Ózbekistan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń, sonday- aq, bir qatar Xalıq aralıq sıylıqlardıń laureatı bolıw®a eristi.
1960-jıllar qaraqalpaq ádebiyatınıń sonıń ishinde proza tarawınıń rawajlanıw dáwiri boldı. T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiligi 1950-jılları poeziyalıq shı®armalar hám kishigirim gúrrińler jazıwdan baslan®an bolsa, sońınan birqansha povestler hám iri súyekli romanlar, dramalıq shı®armalar hám publicistikalıq maqalaları menen úzliksiz ráwishte tolısıp bardı.
Feodalizm dáwirindegi hayal-qızlar turmısınıń awırmanlı®ı hám jańa dáwirdegi olardıń turmısında®ı úlken ózgerisler jazıwshınıń «Qaraqalpaq qızı» romanında®ı Jumagúldiń obrazında keńnen súwretlenedi. Romanınıń temasınan kórinip tur®anınday, bul shı®arma hayal-qızlar turmısın keń epikalıq mazmunda ashıp beriwge ba®darlan®an. Romanda Jumagúldiń jaslı®ınan baslap, jámiyetlik islerge belsene qatnasıw®a shekemgi aralıqta®ı ómir jolı izbe- iz súwretlenedi. Jazıwshı Jumagúldiń obrazı arqalı sol dáwirdegi qaraqalpaq hayal-qızlarınıń qıyın turmısın hám keń jámiyetten óz ornın tabıw jolında®ı gúreslerin isenimli súwretlegen. Avtor waqıyalardı súwretlewde de, obraz dóretiwde de úlken jetiskenliklerge erisedi. Roman qaharmanı Jumagúl óz basınıń erkinligi menen baxıtlı turmısqa tınımsız miyneti, óziniń tabanlı gúresi, qıyınshılıńlar®a tózimliligi hám qaysarlı®ı nátiyjesinde erisedi. Usı roman tiykarında Qaraqalpaq Mámleketlik teatrında saxnalıq shı®armalar qoyıl®an bolsa, Ózbek film studiyası tárepinen «Qaysar qız» kino-filmi jaratıldı. Avtor dúnya xalıqları ádebiyatlarında keńnen taral®an kórkem usıllardıń biri liro-psixologiyalıq súwretlew usılında «Suwıq tamshı» hám «Uyqısız túnler» povestlerin dóretti. Bul usıl povest qaharmanlarınıń basınan ótken waqıyalardı kóbinese olardıń ishki keshirmeleri, oy-tol®anısları tiykarında kórkem súwretlewge ba®darlanadı.
«Suwıq tamshı» povestiniń qaharmanı Kamal. Kamaldıń
ákesi urısqa ketedi hám qaytıp kelmeydi. Onıń ákesi dushpan tárepke ótip ketken degen sóz taraydı. Bul sóz Kamaldıń júzin tómen qaratıp qoymastan, ol xalıqtıń arasında júriwge de qattı uyaladı.
Jazıwshı Kamaldıń turmısında®ı usı bir qıyın ja®daydı, onıń ishki keshirmeleri arqalı kórkem súwretleydi. Kamal
shı®armada «satqınnıń balası» degen attan qutılıw ushın jan-táni menen hadal miynet etedi hám súygen qızı Ziyadanıń hadal muhabbatına hám xalıqtıń bekkem isenimine de erise aladı.
«Uyqısız túnler» povestinde urısta júrgen qaraqalpaq jigiti orıs qızın órttiń ishinen alıp shı®ıp ólimnen qutqaradı hám onı balalar úyine tapsırıp Gúlzar Karakalpakova dep jazdıradı. Usı qız er jetip kámal®a kelgennen keyin ózin ólimnen qutqar®an áskerdi izlep Qaraqalpaqstan®a keledi hám onıń menen ushırasıp óz minnetdarshılı®ın bildiredi. Bul jerden ómirlik joldas tapqan ol Qaraqalpaqstanda jasap qaladı. Bul shı®armalarda®ı Kamaldıń hám Gúlzardıń da ómir jolı qıyın hám mashaqatlı súwretlenedi. Jazıwshı álbette, bu®an olar ayıplı emes, urıs ayıplı degen juwmaqqa keledi hám urıstı qaralaydı.
Soń®ı jılları jazıwshınıń dóretiwshilik labarotoriyası
«Qálbimniń qamusı», «O dúnyada®ı atama xatlar», «Qara dápter», «Qaraqalpaqtıń óz qalpa®ı menen sırlasıwı»,
«Túrkiynama» atamasında®ı jańa prozalıq shı®armaları menen tolıstı.
T.Qayıpbergenovtıń 1957-jılı basılıp shıqqan «Mu®allimge raxmet» povesti keń jámiyetshilikte úlken qızı®ıwshılıq oyattı. Álbette, qanday dáwir bolıwına qaramastan, adamzatqa bir hárip úyretken ustazdıń ornı o®ada ullı. Jazıwshı ótkendegi dáwir haqıyqatlı®ı tiykarında eski menen jańanıń almasıp atır®an dáwirinde, ya®nıy ótken ásirdiń 30-jılları Meńlimurat sıyaqlı mu®allimlerdiń qaraqalpaq awıllarınıń eń túpkirlerine barıp, miynetkesh xalıqtıń balaların oqıtıp tárbiyalawda®ı pidákerlik xızmetlerin kórkemlik penen isenimli súwretleydi. Sonlıqtan da, bul shı®armanı ádebiyat izertlewshileriniń kópshiligi derlik, keń jámiyetshilikke sheber jazıwshı sıpatında tanıtqan dáslepki shı®armalarınıń biri boldı dep bahalaydı. Avtor bul povesti ushın Ózbekistan Respublikasınıń Hamza atında®ı mámleketlik sıylı®ın alıw®a miyasar boldı.
Jazıwshınıń «Qaraqalpaq dástanı» epopeyası «Maman
biy ápsanası», «Baxıtsızlar» hám «Túsiniksizler» sıyaqlı úsh kitaptı óz ishine aladı. Bul romanlarda jazıwshı qaraqalpaq xalqınıń XVIII hám XIX ásirdegi tariyxıy ómirin kór-
kemlik penen sáwlelendiredi, ya®nıy xalqımızdıń eki ásirlik ómirine tiyisli bay ma®lıwmatlardı, xalıq ápsanaların, tariyxıy materiallardı qamtı®an halda sheber aylanısqa túsiredi. Bul tariyxıy dástandı dóretiwde jazıwshı dúnya xalıqları ádebiyatlarında jazıl®an tariyxıy shı®armalardıń sheber úlgileri menen jaqınnan tanısadı.
Avtordıń «Maman biy ápsanası» romanınıń mazmunında XVIII ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń márt batırı Maman biydiń háreketi tiykar®ı orındı tutadı. Usı romannıń tariyxıy syujetinde Orazan batırdıń ulı Maman biy basla®an háreketler Ǵayıp xan, Abılxayır xan, Esengeldi biy, Murat shayıx, Sedet kerey, Dmitriy Gladıshev, Maman shayıx, Baraq sultan, Abıl®azı xan, Muxammed Ámin inax, Xiywa xanı Ǵayıp, Aydos biy h.t.b. tariyxıy tul®alar menen bir qatarda qazaq biyi Ay®ara onıń qızı Aqbiyday, kúyew balası Amanlıq hám onıń qarındası Almagúl, Xiywalı qaraqalpaq Qudiyar seyis hám Ba®dagúl sıyaqlı qaharmanlardıń is-háreketleri menen tı®ız baylanısta sóz etiledi.
Romanda jazıwshı tariyxıy tul®a Maman biydiń obrazın jaratıw®a úlken dıqqat awdar®an. Onıń jaslayınan kishi peyil, shaqqan hám ziyrek bolıp ósiwine ákesi Orazan batır menen onıń zamanlasları hám qatar júrgen adamlar kóp tásir jasaydı.
Jazıwshı Maman biydiń aqıllılı®ına jarasa sheberligin qazaq xanı Abılxayır menen bol®an janlı sáwbetinde bılayınsha sheber sáwlelendiredi:
Abılxayır xan Mamannan:

• 
  Gáptiń qarnı ne boladı? — dep soraydı.
  
• 
  Gáptiń qarnı qulaq boladı xanımız, — deydi ol.
  
• 
  Joldıń iyesi kim boladı biy?
  
• 
  Joldıń iyesi tuyaq boladı, xanımız.
  
• 
  Eldiń iyesi kim bolad?
  
• 
  Eldiń iyesi aqıllı xan boladı, xanımız.
  
• 
  Sheshenliktiń kúshi nede?
  
• 
  Sheshenliktiń kúshi shınlıqta, xanımız.
  
• 
  Xannıń kúshi nede?
  
• 
  Xannıń kúshi áskerimizde, xanımız.
  

Usılayınsha Mamannıń xan sorawlarına qaytar®an tayın
juwaplarınıń ózi-aq onıń ziyrekligin hám aqıllılıq penen is tutatu®ınlı®ınıń ayqın dáliyel boladı.
Romanda súwretlengen shım-shıtırıq tariyxıy hádiyseler Abılxayır xan, Ǵayıp xan, Ay®ara biy, Esengeldi biy h.t.b. tariyxıy tul®alar átirapında qızıqlı sóz etiledi.
Roman-epopeyanıń ekinshi kitabı «Baxıtsızlar» dep ataladı. Bul romannıń syujetinde XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basında®ı qaraqalpaq xalqınıń Xiywa xanlı®ınıń tolıq qol astına ótiwi roman qaharmanları Aydos biy, Esengeldi biy, Tóremurat suwpınıń átirapında®ı tariyxıy waqıyalar tiykarında sóz etiledi. Avtor bul romanında Aydos biydiń obrazına tiyisli tariyxıy shınlıqtı Muxammed Amin shax, Muxammed Raxim, Annaqul, Gedeyniyaz, Orınbay biy, Maman biy, Begis, Mırjıq, Qumar, Mırza, Tóre, Ernazar, Kúnxoja h.t.b. tariyxıy tul®alar menen birge Ospan, Atabek palwan, Aytuwar batır, Sedet kerey, Nikoforov hám onıń hayalı, balası h.t.b. toqıma personajalardıń obrazları hám is-háreketleri menen tolıqtıradı.
Jazıwshı tariyxıy hám ápsanalıq dereklerge tiykarlanıp ásirler shań®ıtına kómilip qal®an xalqımızdıń kóp jıllıq tariyxına iye turmıs hádiyselerin, sol dáwirdiń tariyxıy tul®alarınıń biri Aydos biydiń obrazı mısalında kórkem sáwlelendiredi.
Romannıń syujetinde jas kelinshek Qumardıń obrazına da keń orın berilgen. Ol kishipeyil, sıylasıqlı, ádep- ikramlılı®ı menen ayrıqsha kózge túsedi. A®a-inili úsh tuwısqannıń arasında®ı óz ara kelispewshiliklerdiń júz beriwine qaramastan, Qumar olardı shın kewilden húrmet etedi hám sıylasıqlı túrde qarım-qatnas jasaydı. Romanda®ı Qumar ananıń obrazına qaraqalpaq hayal-qızlarına tán bol®an eń joqarı adamgershilikli pazıyletler jámlep berilgen. Bul kitapta Maman biy obrazına da úlken itibar qaratıladı. Shı®armada Orınbay biy, Tóremurat suwpı, Sedet kerey hám onıń balası Aytuw®an batır h.t.b. qaharmanlardıń is-háreketleri sheber berilgen.
Roman-epopeyanıń úshinshi kitabı «Túsiniksizler» dep atalıp, Mırjıq penen Qumar anadan tuwıl®an Ernazardıń xalıq erkinligi ushın Xiywa xanlı®ınıń zulımlı®ına qarsı alıp bar®an azamatlıq gúreslerin sóz etedi. Jazıwshı bul
romanında Ernazar alakóz, Ernazar keneges, Berdaq shayır, Zarlıq tóre, Jan®azı, Qaraqum iyshan, Qutlı xojı, Qumar ana, Sayıpnazar h.t.b. sıyaqlı tariyxıy tul®alardıń obrazı menen is-háreketlerin Ráwshan, Gúlziyba, Teńel, Qállibek, Genjemurat h.t.b. yadtan toqıl®an obrazlar menen tolıqtırıp, keń kólemli waqıyalar dizbegii kórkem sáwlelendire al®anlı®ı bayqaladı.
«Túsiniksizler» romanınıń syujetinde márt bahadır Ernazar alakózdiń xalıq azatlı®ı ushın Xiywa xanına qarsı alıp bar®an gúresleri kórkemlilik penen súwretlenedi.
Jazıwshınıń «Kózdiń qarashı®ı» romanı 80-jıllardıń ortalarında dóretilip, elimiz boylap en jay®an tubalaw dáwirindegi waqıyalardı, zamanımızdıń kún tártibinde tur®an kadr siyasatın, qosıp jazıw hám kóz boyawshılıqqa, paraxorlıqqa, adamlar turmısında®ı jat ádetlerge qarsı máselelerdi sóz etedi. Sonday-aq romanda®ı waqıyalar búgingi kúnniń áhmiyetli máselesi bol®an jer-suw, ekologiyalıq mashqalalardı, ásirese Aral teńizin qutqarıw máselelerin de óz ishine aladı. Ásirese, romannıń eń baslı ideyasında hadallıq, haqlıq, ar-hujdanlılıq hárqanday jamanlıqlardan ústin qoyıp súwretlenedi.
«Kózdiń qarashı®ı» romanında®ı waqıyalar Jaqsılıq Dáwletov, onıń hayalı Svetlana, Erjan Serjanov, Zavmag, Nájimov, Sháriypa Serjanova, onıń ákesi Nurjan ®arrı, Qudaybergen ®arrı h.t.b. da obrazlardıń járdeminde tolıqtırılıp barıladı.
Bul romannıń baslı orayında Jaqsılıq Dáwletovtıń obrazı turadı. Ol óz isine berilgen, bir sózli, talapshań basshı sıpatında qıyınshılıqlardı jeńip shı®ıp, jámáát xojalı®ın jónge salıw®a erisedi.
Jazıwshınıń «Qaraqalpaqnama» roman-essesi búgingi qaraqalpaq prozasında ideya-tematikalıq, janrlıq jaqtan da úlken jańalıq boldı. Roman-essede xalıq ápsanalar menen ráwayatlarınan, dana el basshıları menen awıl aqsaqallarınan, jazıwshınıń anası, ákesi, kempir apası hám atası aytqan mánili sózlerden quralıp, olardıń túp-tiykarı xalqımızdıń basıp ótken uzaq ótmishi, tariyxıy tá®diri, úrp-ádet, dátúrleri, búgingi hám keleshek ómiri haqqında bay ma®lıwmatlar beredi. Romanda sóz etilgen hárbir waqıyalar quramalı syujetke qurılıp, tariyx, filosofiya,
jaratılıs, tálim-tárbiya, miynet, ádep-ikramlılıq, tábiyat qubılısları h.t.b. máselelerdi óz ishine qamtı®an halında bayan etiledi. Sonlıqtan, jazıwshı hárbir ápsanalardan, áńgimelerden, danalıqlardan, hátteki ayırım ómirbayanlardan ibarat bul shı®armasın roman-esse dep ataydı.
Avtordıń «O dúnyada®ı atama xatlar» (1992) shı®arması xalqımız basına dónip tur®an ekologiyalıq apatshılıqtıń aldın alıw hám onnan qutılıw ideyasına arnaladı. Usınday dúnyalıq mashqalaları súwretlewde jazıwshı o dúnyada®ı atasına ya®nıy káramatlı babalarına bılayınsha múrájáát etedi hám olar menen ruwxıy sáwbetlesedi: «Keshir, ata, seniń menen eń bolmasa xat arqalı tillespesem, hár qıylı oylardan basım jarılıp ketiwi sózsiz. Ózimniń hám xalqımnıń basına túsken ekologiya apatınan basımnıń ishi ot háwirli dártlerge tolıp turıptı. Erke aqlı®ım, ruwxımdı tınısh qoy. Tirilerdiń máselesin tiriler sheshedi
®oy — derseń bálkim, tirilerge talay-talay ayttım, hátte pútkil álemge esitiletu®ın biyik minberlerden de ayttım. Házir barlıq tiriler tek tiriler sıpatında qıymıldap, óz ara shawqımlasqanı bolmasa, bári gereń! Sen o®ırı mehirli insan ediń, bálkim birinshi aqlı®ıńnıń zarın esitip o dúnyada®ı adamlardı oyatarsań».
Usılayınsha kitaptıń kompoziciyalıq qurılısı hám syujeti qaraqalpaqlar hám olardıń mákan jayları, Aral hám Ámiw haqqında ilimiy jańalıqlar menen birge ele hesh kim oqıma®an, esitpegen qızıqlı ápsanalardan, jáne de ekologiyalıq apatshılıq sebepli awırıw®a shatıl®an mıńla®an nawqaslardıń biriniń monologlarınan turadı. Shı®armanıń syujetinde paydalanıl®an bay materiallardan qaraqalpaq xalqınıń ótmishi hám búgini, keleshegine tiyisli bol®an áhmiyetli mashqalalardıń beti ashılıp baradı. Kitapta®ı hár bir epizodtan, diolog hám monologlardan el qay®ısına qabır®ası qayısıp hásiret shekken adamlardıń qaytalanbas obrazları menen ruwxıy kelbetin kóz aldımız®a janlı elesletemiz.