Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9-Mavzu: Tijorat bankining mijozlari bozori 
Bank mijozlarining tarkibi va ularga tavsif. 
Banklararo  raqobat  kurashi  sharoitida  mijozlarni  jalb  qilish  va  jalb  qilish 
usullari.  
Tijorat  banklarining  baho  siyosati  va  uning  mijozlarni  jalb  qilishdagi  roli. 
Pul oqimi va kapitali mavjudligi darajasiga qarab mijozlarni tasniflash.  
Banklarning  mijozlar  bozorida  o‘z  mavqeiga  ega  bo‘lish  yo‘llari  va 
muammolari. 
 
 
 
 
1.
 
Bank mijozlarining tarkibi va ularga tavsif. 
 
Har qanday holatda mijoz  nafaqat bank xizmatlaridan foydalanuvchi, balki 
unga xaq to‘lovchi shaxsdir.  
Bankning mijozlari bilan o‘zaro munosabatlarini tashkil etish  tamoyillari: 
1.  O‘zaromanfaatdorlik  tamoyili:  bitim  ishtirokchilarining  real  imkoniyatlari 
asosida imtiyozlar va engilliklar berish. 
2.  To‘lov  tamoyili:  bank  ham,  mijoz  ham  ushbu  tamoyilga  to‘liq  amal 
qilishlari  lozim.  CHunki,  har  biri  o‘zining  xizmatiga  haq  olishga  harakat  qiladi. 
Masalan,  bank  kredit  berishi  yoki  maslahat  berishi,  shuningdek,  depozitga 
mijozning pul qo‘yishi, bularning har biri ma’lum haq evaziga amalga oshiriladi.  
3.  Oqilona  faoliyat  tamoyili:  bank  xizmatlaridan  foydalangan  mijoz  ssuda 
foizini to‘laganda zarar ko‘rmasdan, balki o‘z kapitali aylanmasini uzuluksizligi va 
tezlashishini ta’minlashi kerak. 
4.  Likvidlilikni  ta’minlash  tamoyili:    o‘zaro  munosabatga  kirishgan  bank 
to‘lov vositalari orqali mijozining likvidliligini ta’minlashi shart.  
5.  O‘zaro  majburiyatlarni  olish    tamoyili:        qarama  –  qarshi  tomonlar 
manfaatlarini hisobga olgan holda kelishilgan shartlarni bajarish. 
6. Ishonchli munosabatga kirishish tamoyili:  kelishilgan shartlarni bajarishda 
xar ikkala tomon bir-birdan ko‘ngli to‘q bo‘lishi shart. 
7. Mas’uliyatlilik tamoyili: kelishilgan shartlarni bajarish mas’uliyatini olish. 
8.  Aralashmaslik  tamoyili:    bank  va  mijoz  bir-birining  har  kunlik  ish 
faoliyatiga aralashmasligi  kerak. 
9.  Hamkorlik  munosabatlari  tamoyili:  Mijoz,  hududiy  joylashuvidan  qat’iy 
nazar,  hohlagan  bankini  tanlaydi;  shuningdek,  har  qanday  bank  o‘zi  hohlagan 
mijozga xizmat ko‘rsatadi. 
10.  Differensiiyalanganlik  tamoyili:  mijozlar  talabiga  ko‘ra  munosabatlarni 
individuallashtirishga, har bir mijozning spetsifik xususiyatlaridan kelib chiqishga 
harakat qilishlari lozim.  
  YUridik jihatdan har qanday  shaxs bank mijozi bo‘lishi uchun:  
1.
 
bankda hisob raqami ochishi; 
2.
 
bankka muayyan topshiriq topshirishi; 
3.
 
bankdan maslahatlar (konsultatsiya) olishi mumkin. 
Bank mijozlari tasnifi: 
1. Huquqiy maqomiga ko‘ra: yuridik va jismoniy shaxslar. 

---

Real mavjudligiga ko‘ra:  
a) haqiqatda mavjud (bank bilan ish munosabatlariga kirishgan mijozlar); 
v)  salohiyatli    (kelajakda  bank  xizmatidan  foydalanishi  mumkin  bo‘lgan 
mijozlar). 
2. Hajmiga ko‘ra: yirik, o‘rta va kichik mijozlar. 
3. Bank xizmatidan foydalanishning davomiyligiga ko‘ra:  
a) eski (qadrdron);  
v) yangi mijozlar. 
Banklarning mijozlarga xizmat ko‘satish xususiyatiga ko‘ra: Odatdagi xizmat 
ko‘rsatiladigan va VIP mijozlar. 
Iqtisodiyotning muayyan tarmog‘iga tegishliliga ko‘ra: Nomoliyaviy (real 
ishlab chiqarish) va moliyaviy tarmoqlar). 
SHu o‘rinda “ideal mijoz” tushunchasiga ta’rif berish lozim: 
Ideal  mijoz  yirik  miqdordagi  mablag‘ni  uzoq  muddatga,  talab  qilmasdan 
bankda  qoldiradigan  mijoz  va  u  bankka:  to‘liq  ishonadigan  mijoz;    moliyaviy 
bozordagi ma’lumotni to‘g‘ri qabul qilib, tahlil   qila oladigan ziyoli mijoz; doimiy 
barqaror daromad manbaiga ega mijoz va sh.k.  
  Mijozning huquqi va majburiyatlari. 
  Bank qonunchiligida mijozlar quyidagi huquqlarga egadirlar: 
–
 
bankda hisobraqam ochish; 
–
 
bankka joylashtirgan mablag‘larini qaytarib olish; 
–
 
bankning kengashida qatnashish va sh.k. 
Hisob-kitob-kassa xizmati ko‘rsatish uchun hisobraqam ochish. 
Omillari: 
1.
 
huquqiy asos; 
2.
 
o‘z hohishiga ko‘ra; 
3.
 
tomonlarning o‘zaro qizikishlarining uyg‘unligi; 
4.
 
shartlarning kelishilganligi. 
Bank mijozlari bozori 5 ta segment ajratiladi: 
Birinchidan,  ular  ko‘chmas  mulk  bilan  operatsiyalar  olib  boruvchi  yoki 
shaxsiy mulk egalari hisoblangan yuridik va jismoniy shaxslardir; 
Ikkinchidan, korporatsiyalar; 
Uchinchidan, institutsional bozor, ya’ni bank-korrespondentlar;  
To‘rtinchidan, boshqaruv bozori; 
Beshinchidan, trast xizmatlari bo‘yicha bankning mijozlari hisoblangan yurik 
va jismoniy shaxslar. 
Hozirgi  kunda  mijozlar  bozorini  tasniflashda  geografik,  demografik, 
psixomadaniy  va  xulqiy  segmentatsiya  ishlatiladi.  Korxonalar  bozorini 
segmentatsiyalashda korxonaning kattaligi faoliyat sohasi, ishlovchilar soni, rahbar 
darajasi yoki saviyasi, talab xarakteri (birlamchi yoki ikkilamchg) hisobga olinadi. 
Geografik segmentatsiya birligi sifatida davlatlar, katta geografik maydonlar, 
iqtisodiy  rayonlar,  davlatning  boshqaruv  (ma’muriy)  birliklari,  shaharlar  va 
qishloqlar, mikrorayonlar ishtirok etishi mumkin. 
Demografik  segmentatsiya  jismoniy  shaxslar  bozori  bilan  bog‘liq.  Bu 
segmentatsiya  aholini  ijtimoiy-professional  (ishchilar,  xizmatchilar,  va  boshqalar) 

---

bo‘linishga  asoslangan.  Bank  maksimal  darajada  jamg‘armalarni  jalb  qilish  va 
kreditlarni yaxshiroq joylashtirish uchun o‘zini qiziqtirgan aholi guruxini tanlaydi 
va  u  bilan  ishlaydi.  Demografik  segmentatsiya  rivojlangan  qimmatli  qog‘ozlar 
bozorida  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  bu  sharoitda  tijorat  banklarining  asosiy 
jamg‘aruvchilar bo‘lib aholi hisoblanadi. 
Psixomadaniy segmentatsiya jismoniy shaxsni bank tomonidan taqdim etilgan 
aniq bir xizmatga bo‘lgan munosabatning xatti-harakatini hisobga oladi. Bu xatti-
harakat jismoniy shaxsni ijtimoiy axvoliga hamda shaxsni alohida belgilariga ham 
bog‘liq. 
Xulqiy  segmentatsiya  bank  mijozining  ishini,  ya’ni  bankdan  o‘tadigan 
schetlar va operatsiyalar holatini o‘rganish asosida qilinadi. 
Fransuz  bankirlari  tomonidan  aholi  xulqi  bo‘yicha  quyidagicha 
klassifikatsiyalanadi: 

 
bugungi kun bilan yashovchi odamlar; 

 
avantyuristlar; 

 
ishlatuvchilar,  ya’ni  realistlar,  o‘z  xulqida  passivlar,  lyokin 
moddiy boyliklarga hurmat bilan qaraydiganlar. 

 
hodisalarning diqqat markaziga intiluvchi shaxslar. 
Bozor  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  o‘rganish  asosida,  tijorat  banki  o‘z 
strategiyasini  ishlab  chiqadi.  Strategiya  turlicha  ko‘rinishda  bo‘lishi  mumkin: 
o‘zlashtirilgan  xizmatlarni  o‘zining  eski  mijozlariga  sotish,  kiritish  strategiyasi 
(eski  bozorda  oldingi  xizmatlarni  yangi  mijozlarga  sotish),  rivojlantirish 
strategiyasi  (yangi  bozorda  eski  xizmatlarni  sotish),  yangi  xizmatlarni  sotish 
strategiyasi.  
Bozor  munosabatlari  sharoitida  bank  mijozlari  tarkibi  mulkchilik  shaklidan 
kelib  chiqib  o‘zgaradi.  Hozirgi  kunda  bank  mijozlari  sifatida  davlat  korxona  va 
tashkilotlari,  xususiy  korxona  va  tashkilotlar,  yakka  tartibdagi  tashkilotlar, 
qo‘shma  va  xorijiy  korxona  va  tashkilotlar,  korporatsiyalar  hamda  aholi  bo‘lishi 
mumkin. Rejali iqtisodiyot davrida barcha mulklar, korxona va tashkilotlar asosan 
davlat tasarrufida edi. SHundan kelib chiqib, bank mijozlarining ko‘pchiligi davlat 
korxonalari, jamoa xo‘jaliklari va tashkilotlar hamda aholi qo‘lida bo‘lgan. 
SHuningdek,  iste’molchilarni  bankdan  qanchalik  uzoqda  joylashganlik 
darajasi, yosh differensiatsiyasi bo‘yicha ko‘rib chiqish mumkin. 
YOshi bo‘yicha mijozlarning quyidagi  guruhlari ajratiladi:  
1.  15-20  yoshdagi  mijozlar.  Bu  talabalar,birinchi  marta  ishlayotganshaxslar, 
nikoh  qurmoqchi  bo‘lgan  insonlardir.  Ularga  pulo‘tkazmalari      bo‘yicha   
xizmatlar,  qisqa  muddatli  ssudalar,qo‘yilmalarning  nisbatansodda        shakllari, 
turizm bilanbog‘liq bo‘lgan bank xizmatlari zarur. 
2.  YAqindaoila  qurgan  yoshlar(25-30  yosh).  Ular  uy  sotib  olishlari,  uzoq 
foydalanadigan  iste’mol  tovarlarini  sotibolishlarilozim.  Mazkur  guruh        er-xotin 
qo‘shma  bank  hisobraqamini  ochishga,  tovarlarni  sotib  olish  uchun  kredit 
kartochkasiga,  qayta  tiklanuvchi  kreditning  turli  shakllariga  ehtiyoj  bildiradilar. 
Ular ko‘proq qo‘yilmalarning maqsadli turlaridan va oilani moliyaviy himoyalash 
xizmatlaridan foydalanishadi. 

---

3. 30-45 yoshdagi mijozlar. Ularning birinchi navbatdagi maqsadlari yashash 
sharoitlarini  yaxshilash,  bolalariga  ta’lim  berish.  Ular  iste’mol  kreditlaridan 
foydalandilar.  Moliyalashtirish,  ta’lim,  qo‘yilmalarni          investitsiyalash,  soliqqa 
solish, 
sug‘urta 
masalalari 
bo‘yicha 
maslahatga 
ehtiyoj 
sezadilar. 
4.  Katta  yoshdagi  mijozlar.  Ular  yig‘ilgan  kapitalga  egalar  va  uning  to‘la 
butligi va haqikiy barqaror foydani ta’minlashga intiladilar. Mazkur bank mijozlari 
yirik  qoldiqlarni  bank  hisobraqamlarida  saqlaydilar.  YUqori  darajali  shaxsiy 
xizmat 
ko‘rsatishni 
(moliyaviy 
maslahat, 
kapitalni 
tasarruf 
etishda yordam va hk) talab qiladilar. 
Tijorat  korxonalari  savdo  oborotining  hajmi  bo‘yicha  ma’lum  xizmatlarga 
ehtiyoj bildirishlari mumkin: 
1)  Birinchi  navbatda,  bu  kichik  firmalar  (cheklangan  moliyaviy 
imkoniyatlarga ega bo‘lgan oilaviy korxonalar). Faoliyat doirasi xududiy jihatdan 
katta  emas.  Ular  uchun  bank  shaxsiy  xizmat  ko‘rsatish  va  ko‘chmas  mulkni 
boshqarish bo‘yicha rejalarni, maxsus boshlangich ssudalarni, iste’mol tovarlarini 
kreditga olishni,  hayotni sug‘urtalashni, pullarni o‘tkazish  bo‘yicha  va hujjatlarni 
buxgalterlik rasmiylashtirish bo‘yicha xizmatlarni taklif qiladi. 
O‘rtacha  firmalar.  Ular  uchun  operatsiyalarni  kengaytirish  uchun  uzoq 
muddatli  moliyalash  manbalariga  ehtiyoj,  buxgalterlik  va  hisob-kitob  ishlarining, 
shuningdek naqd pullar bilan bog‘liq operatsiyalarning kichik bo‘lmagan hajmlari 
xarakterli.  Bank  bunday  mijozlarga  quyidagi  xizmatlarni  taklif  qiladi:  to‘lov 
operatsiyalari,  kompyuter  xizmatlari,  firma  xodimlari  uchun  to‘lov  kartochkalari, 
lizing va faktoring operatsiyalari. 
Yirik  firmalar.  Ular uchun bozorlarni  zabt  etish,  filiallarning keng  tarmog‘i, 
bino-inshoot  va  uskunalarga,  kapital  qo‘yilmalarga    yuqori  ehtiyoj,      yangi 
mahsulotlarni  doimiy  ravishda  kiritib  borish,  ilmiy-tekshiruv  ishlariga  zarurat, 
ishlab    chiqarishning  yuqori    ixtisosligi  xarakterlidir.  Ushbu  mijozlarga  bank 
mehnat  haqini  to‘lash  bo‘yicha,  eksport  va  import  bo‘yicha  xizmatlar,  qimmatli 
qog‘ozlar bo‘yicha xizmatlarni taklif qilishi mumkin.