Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
1. Banklararo raqobatning iqtisodiy mohiyati.  
 
Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  xalqaro  bank  tizimini  sinovdan  o‘tkazib, 
uni  tubdan  qayta  ko‘rib  chiqish  zarur  ekanligini  taqozo  etmoqda.  Bank–moliya 
tizimidagi  inqiroz  ipotekali  kreditlash  tizimida  ro‘y  bergan  tanglik  holatidan 
boshlanib,  uning  ko‘lami  kengayib  yirik  banklar  bilan  bir  qatorda  moliyaviy 
tuzilmalarni  ham  qamrab  oldi.  Buning  natijasida  aksariyat  mamlakatlarda  ishlab 
chiqarish va boshqa sohalarda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi 
kuzatildi. 
Respublikamizda  amalga  oshirilayotgan  o‘ziga  xos  iqtisodiy  islohot  va 
modernizatsiya  modeli  orqali  bozor  tizimiga  o‘tishning  tadrijiy  yondoshuvi 
yurtboshimiz tomonidan belgilab berildi. Aynan ko‘rsatilgan yo‘l jahon moliyaviy-
iqtisodiy  inqirozining  salbiy  oqibatlarini  ta’sirini  kamaytirish  va  yumshatish 
imkonini  bermoqda.  YUzaga  kelgan  holat  rivojlangan  mamlakatlarda  uzoq 
yillardan  buyon  muttasil  davlat  byudjeti  taqchilligi  kuzatilgani  va  ularning  salbiy 
tashqi  savdo  balansiga  ega  ekanligi,  davlat  tashqi  qarzining  miqdori  yalpi  ichki 
mahsulotga  nisbatan  yuqori  bo‘layotgani,  rivojlangan  mamlakatlarda  qayta 
moliyalash  stavkasining  past  darajada  ushlab  turilishi  oqibatida,  jahon 
iqtisodiyotida  real  va  moliyaviy  sektor  o‘rtasidagi  nisbatning  keskin  o‘zgarishi 
natijasida kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.  
Taraqqiy  etgan  mamlakatlar  tajribasi  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  iqtisodiyot 
rivojlanishi  asosida raqobat paydo bo‘ladi.  SHu  bois,  raqobat muhiti shakllanishi 
bozor  munosabatlariga  o‘tgan  har bir  mamlakat  uchun  hayotiy  zaruratdir,  chunki 
sog‘lom  raqobatga  yo‘l  bermay  iqtisodiyotda  raqobat  munosabatlarini 
rivojlantirmay  turib,  bozor  munosabatlarini  shakllantirib  bo‘lmaydi.  SHunday 
qilib,  sog‘lom  raqobat  muhiti  bozor  iqtisodiyotini  harakatlantiruvchi  kuchi 
hisoblanadi, iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatishga, tovar va xizmatlarni ko‘plab, 
sifatli  va  arzon  narxlarda  ishlab  chiqarishga,  bozorda  faoliyat  ko‘rsatuvchilarni 

---

yangilikka  intilishga  undaydi  va  u  barqaror  iqtisodiy  o‘sishni  ta’minlaydi.  Ushbu 
bozorning bir shakli bo‘lgan banklar o‘rtasidagi raqobat muhitini shakllantirish bu 
bevosita mamlakat iqtisodiy tizimini mustahkamlovchi muhim omil hisoblanadi.  
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi 
bank tizimini shakllantirish, banklarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash, ular 
faoliyatini  xususiylashtirish  asosida  banklarning  raqobatbardoshligiga  erishishini 
taqozo  qiladi.  YUrtboshimiz  mamlakatimizda  “Banklararo  bozorda  raqobat 
muhitini  yaratish,  bank  va  lizing  xizmatlari  segmentlarini  rivojlantirish, 
mikrokreditlar 
ajratishni 
sezilarli 
darajada 
kengaytirish 
uchun 
barcha 
imkoniyatlarni  ishga  solish  zarur”ligini  ta’kidlab  o‘tadi.  Banklar  o‘rtasidagi 
raqobatning 
sustligi 
ular 
faoliyatida  mablag‘larni  ko‘proq  an’anaviy 
operatsiyalarga  yo‘naltirishga  va  yangi  bank  mahsulotlari  taklifini  sustlik  bilan 
joriy qilinishiga olib keladi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining bank tizimidan 
boshlanganligi,  kreditga  yashash  tamoyilining  sub’ektlar  o‘rtasida  keng  tarqalib 
borayotganligi  va  bank  riskining  oshishi  banklar  o‘rtasidagi  raqobat  muhitining 
chuqur  tahlil  qilinmaganligidan  dalolat  beradi.  Iqtisodiy  islohotlar  chuqurlashib, 
bank tizimini erkinlashtirishga ustuvorlik berilayotgan, banklarning iqtisodiyot real 
sektorini  rivojlantirishdagi  roli  oshib  borayotgan  sharoitda  inqirozga  qarshi 
choralar  dasturini  amalga  oshirishda  tijorat  banklari  o‘rtasida  sog‘lom  raqobat 
muhitini  rivojlantirish  dolzarbligi  ilmiy-amaliy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  muammo 
hisoblanadi.  
Bank  xizmatlar  bozoridagi  raqobatning  keskinlashib  borishi,  banklarning 
raqobat  bozorida  turli  xizmat  turlarini  ko‘paytirish  va  ularning  sifatini  oshirishni 
talab etmoqda. Ushbu holat albatta iqtisodiy adabiyotda bank xizmatlari bozoridagi 
raqobat  va  banklararo  raqobat  tushunchalarining  turli  xil  talqin  qilinishi  iqtisodiy 
mohiyatini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.  
Banklararo  raqobatning  rivojlanishi  banklar  o‘rtasidagi  munosabatlarning 
rivojlanishiga  ta’sir  etib  qolmasdan,  balki  bevosita  iqtisodiyotning  barqaror 
sur’atlarda rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. O‘z navbatida, banklararo raqobat 
muhiti  rivojlanishi  jarayonida,  bank  tizimi  mahsulotlari  xilma-xillik  darajasining 
ortib  borishi  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  etish  imkoniyatini  oshirib,  real  sektorda 
tovar  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar  ko‘rsatish,  kichik  biznes  va  tadbirkorlikning 
rivojlanishiga va raqobatbardosh mahsulotlar ulushi ortishiga olib keladi.  
Banklararo  raqobat  ko‘pqirrali  iqtisodiy  kategoriya  bo‘lib,  boshqa 
bozorlardagi  raqobat  muhiti  shakllanishidan  tubdan  farq  qiladi.  Fikrimizcha, 
banklararo  raqobat  xususiyatlari  quyidagilardan  iborat:  banklararo  raqobat,  tovar 
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasidagi raqobatga nisbatan kech vujudga 
kelgan bo‘lsada, barqaror sur’atlarda o‘sib bormoqda; banklararo raqobat bozorida 
banklar  bilan  birgalikda  bankdan  tashqari  moliya-kredit  institutlari  ishtirok  etadi; 
banklararo  raqobat  bozorida  banklar  bir  holatda  sotuvchi,  ikkinchi  holatda  esa, 
xaridor  sifatida  ishtirok  etadi,  respublikamiz  banklari  raqobat  bozorida  hozirgi 
kunda  faqat  kredit  resurslarini  sotib  oluvchi  sifatida  ishtirok  etmoqda;  bank 
ishining  har  bir  yo‘nalishi  o‘zining  alohida  xususiyatiga  ega  bo‘lib,  intensiv 
raqobatni  tashkil  etish  imkonini  beradi;  baholi  raqobatni  chegaralash,  bu  birinchi 
navbatda, bank  xizmatini  boshqarish  sifatini  oshirish  va  reklamani  tashkil  etishda 

---

muammo  keltirib  chiqaradi;  bank  xizmatlari  bozori  oligopol  tabaqalashgan  bozor 
bo‘lib,  korporatsiya  va  kredit  institutlarining  bozor  siyosatini  olib  borish 
imkoniyatini oshiradi.  
Xalqaro  bank  amaliyotida  zamonaviy  banklararo  raqobatni  shakllantirish 
quyidagi  bosqichlardan  iborat:  bank  faoliyatini  universallashtirish;  davlat 
tomonidan  bank  faoliyatini  boshqarishni  erkinlashtirish;  kredit  institutlari 
faoliyatini kengaytirish; banklar bozoriga bankdan tashqari moliyaviy institutlarni 
jalb 
etish; 
bahosiz 
raqobat 
qiymatini 
oshirish; 
banklararo 
raqobatni 
globallashtirish; banklararo raqobatni intensiv kuchaytirishning huquqiy asoslarini 
rivojlantirish.  
YUqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda,  banklararo  raqobat  deb,  bank 
xizmatlari  bozorida  resurslarni  jalb  etish,  mablag‘larni  joylashtirish  va  boshqa 
barcha bank xizmat turlarini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy 
munosabatlarga aytiladi.  
Bugungi  kunda  zamonaviy  tijorat  banklari  faoliyat  doirasi  barcha  bozor 
segmentlarini  qamrab  olayotgani  kuzatiladi.  Bunda  banklararo  raqobat  jarayonini 
milliy  iqtisodiyotning  muhim  sektoridan  biri  hisoblangan  moliyaviy  bozorga 
qaratish  zarur  bo‘ladi.  YA’ni,  moliyaviy  bozorda  banklar  boshqa  moliyaviy 
institutlar  bilan  quyidagi  shakllarda  raqobat  olib  boradi.  Birinchidan,  tijorat 
banklari  o‘rtasidagi  raqobat  (universal  va  maxsuslashgan  banklar).  Raqobatning 
keskinlashuvi  ushbu  banklar  faoliyatini  universallashtirishga  olib  keladi,  bu  esa, 
o‘z  navbatida,  “banklar  supermaketini”  yaratishga,  bozor  sharoitida  yuzaga 
keluvchi  jarayonlarni  to‘g‘ri  baholagan  holda  bozor  kon’yunkturasini  yaratishga, 
ya’ni bankning raqobatbardoshligini oshirishga olib keladi. Tijorat banklari uchun 
ikkinchi  darajali  raqobat  bu-bankdan  tashqari  moliya-kredit  institutlari  bilan 
bo‘ladigan  raqobat  hisoblanadi.  Ushbu  institutlarga  kredit  uyushmalari, 
mikrokredit  tashkilotlari,  sug‘urta  kompaniyalari,  investitsiya  fondlari,  moliyaviy 
brokerlar va boshqa sub’ektlar kiradi.  
Tijorat  banklarining  uchinchi  darajali  raqobati–moliyaviy  institutlardan 
tashqari  muassasalar  bo‘lib,  bularga  savdo  uyi,  pochta,  avto  ishlab  chiqarish 
tashkilotlari va boshqalar kiradi. SHuningdek, jahon amaliyotida quyidagi raqobat 
turlari mavjud:  
a) individual raqobat- alohida kredit institutlari raqobati;  
b)  guruh  raqobati  -  moliya-kredit  institutlaridan  tashkil  topgan  guruhlar 
MSGlar (moliya-sanoat guruhlari) o‘rtasida sodir bo‘ladi.  
Tijorat  banklari  raqobati  bank  marketingi  axborotlariga  tayangan  holda, 
chuqur tahlillar olib borish va aniq baholashni taqozo etadi.  
Amaliyotda raqobatchilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  
a)  to‘g‘ri  raqobatchilar–yuqori  iqtisodiy  o‘sish  sur’atiga  va  asosiy  faoliyati 
bo‘yicha yaxshi natijalarga bo‘lgan banklar kiradi;  
b)  yangi  banklar–  o‘rtasidagi  raqobat  esa  xorijiy  banklar  va  kichik  banklar 
o‘rtasidagi raqobatdan iborat.  
Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  bank  xizmatlar  bozoriga  bevosita  kuchli 
raqobat  ta’siri  ko‘rsatuvchi  moliya-kredit  institutlari  rivojlanishiga  olib  keldi. 
Jahon  moliya  bozorida  iqtisodiyotni  kreditlar,  moliyaviy  vositalar  bilan 

---

ta’minlashda  banklar  o‘rnini  yirik  kompaniyalar  egallay  boshladi.  Bu 
kompaniyalar bank biznesining investitsiyalarni jalb etish, obligatsiyalar, aksiya va 
derivativlarni  emissiya  qilish, maslahatlar  berish va tashkilotlarga sindikatlashgan 
kreditlar berish kabi funksiyalarini o‘z zimmasiga ola boshladilar.  
Banklararo raqobat deb banklararo bozorda resurslarni jalb qilishdagi o‘zaro 
munosabatlar  va  barcha  bank  xizmat  turlarini  amalga  oshirish  jarayonida  yuzaga 
keladigan raqobatga  aytiladi. 
O‘zbekiston  Respublikasining  1999  yilda  qabul  qilingan  “Tovar  bozorlarida 
monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida” gi qonunga asosan raqobat  
-  raqobat  -  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  musobaqalashuvi  bo‘lib,  bunda 
ularning  mustaqil  harakatlari  har  bir  sub’ekt  tomonidan  tegishli  tovar  bozoridagi 
tovarlar  muomalasining  umumiy  shart-sharoitlariga  ta’sir  ko‘rsatish  imkoniyatini 
cheklaydi.  
SHuningdek,  insofsiz  raqobat  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  tadbirkorlik 
faoliyatida  ustunlikni  qo‘lga  kiritishga  qaratilgan,  qonun  hujjatlariga  va  ish 
muomalasi odatlariga zid bo‘lgan, ular o‘rtasida musobaqalashuvni istisno etadigan 
va  amalga  oshirilishi  natijasida  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  tegishli  tovar 
bozorida  tovarlar  muomalasining  umumiy  shart-sharoitlariga  ta’sir  ko‘rsatish 
imkonini beradigan harakatlari sifatida e’tirof etiladi.  
Insofsiz  raqobatga,  boshqa  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektga  zarar  keltiradigan 
yoki  uning  tadbirkorlik  obro‘siga  putur  etkazadigan  yolg‘on,  noaniq  yoki  buzib 
ko‘rsatilgan ma’lumotlarni tarqatishga;   
yuridik shaxsning intellektual faoliyati natijalaridan va ularga tenglashtirilgan 
individuallashtirish 
vositalaridan, 
mahsulotni, 
xizmatlar 
bajarishni 
individuallashtirish vositalaridan qonunsiz foydalanib tovar sotishga;  
tovarning  xususiyati,  uni  tayyorlash  usuli  va  joyi,  iste’mol  xossalari,  sifati 
xususida iste’molchilarni chalg‘itishga;  
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektning,  shu  jumladan  uning  reklama  faoliyati 
jarayonida ham, o‘zi ishlab chiqaradigan yoki sotadigan tovarlarni boshqa xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlarning tovarlari bilan qo‘pol taqqoslashiga;  
ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish yoki savdo axborotini, shu jumladan tijorat 
sirini egasining roziligisiz olish, undan foydalanish, uni oshkor etishga;  
yangi xo‘jalik yurituvchi sub’ektning tovarlar va xizmatlar bozoriga kirishini 
to‘sishga yo‘l qo‘yilmaydi.  
Bozorda  ustun  mavqe  o‘rnini bosuvchisi  bo‘lmagan  tovar  bozorida  yoki bir-
birining  o‘rnini  bosadigan  tovarlar  bozorida  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektning  (bir 
guruh  shaxslarning)  o‘ziga  (o‘zlariga)  raqobatni  cheklashga  hal  qiluvchi  ta’sir 
ko‘rsatish,  boshqa  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  bozorga  kirish  erkinligini 
qiyinlashtirish  yoki  ularning  iqtisodiy  faoliyat  erkinligini  boshqacha  tarzda 
cheklash  imkoniyatini  beradigan  hukmron  mavqe.  Bozordagi  ulushi  oltmish  besh 
va  undan  ortiq  foizni  tashkil  etadigan  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektning  (bir  guruh 
shaxslarning) mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi.