Кафедраси фуқаролик ҳуқуқи

Шартноманинг муддати. Шартнома муддати унинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Барча олди-сотди шартномалари ка­би маҳсулот етказиб бериш шартномасида ҳам шартнома шартларини аниқ бажарилиши учун тарафлар шартнома муддатларини аниқ ке­лишиб олишлари шарт. Албатта шартнома муддати деганда унинг амал қилиш муддатига биринчи навбатда тўхталиш керак бўлади. Шунингдек, маҳсулот етказиб бериш шартномаси хусусиятидан ке­либ чиқиб, унда оралиқ ва шартноманинг муҳим мажбуриятларини белгилаб қўйилиши учун ишлатиладиган муддатлар мавжуд бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, маҳсулот етказиб бериш шартномаси узоқ муддатли шартномалардан биридир. Умумий қои­дага кўра шартнома асосан бир йилгача бўлган муддатга ёки бир йил­дан ортиқ муддатга ёинки тарафлар ўзаро келишувига биноан бошқа муддатга тузилиши мумкин. Шартнома муддати шартноманинг муҳим шартларидан бири бўлганлиги туфайли қонуншунос агарда шартномада тарафлар томонидан муддат масаласи ҳал қилинмай қол­дирилган бўса, ушбу шартнома бир йилга тузилган деб ҳисобланиши тўғрисидаги қоидани белгилаб қўйди.
Агар узоқ муддатли шартномада етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдори ёки шартноманинг бошқа шартлари бир йилга ёки ундан ортиқ муддатга белгаланган бўлса, шартномада та­рафларнинг бу шартларни шартноманинг амал қилиш муддати туга­гунга қадар кейинги даврлар учун келишиб олиш тартиби белгила­ниши лозим. Шартномада бундай тартиб бўлмаса, шартнома тегиш­лича бир йилга ёки шартнома шартлари келишилган мудлатга тузил­ган ҳисобланади.
Узоқ муддатли шартнома тарафларидан бири етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдорини ёки шартноманинг бошқа шартла­рини кейинги даврлар учун шартномада белгиланган тартибда кели­шиб олишни рад қилган ёки ундан бош тортган тақдирда бошқа та­раф тегишли даврларда товарларни етказиб бериш шартларини бел­гилаш тўғрисидаги ёхуд шартномани бекор қилиш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга (ФК 438-модда).
Шартноманинг шакли ва тузиш тартиби. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини шакли ва тузиш тартибига доир масала ФКда унинг ўзига хос ҳусусиятини инобатга олган ҳолда атрофлича очиб берилган.
Аксарият ҳолларда ушбу шартнома ёзма шаклда тузилади. Аммо шартномалар шаклига нисбатан ўрнатилган умумий қоидалардан ке­либ чиқиб, маҳсулот етказиб бериш шартномаси оғзаки шаклда тузи­лиши ҳам мумкин. Унинг фақат ёзма шаклда тузилиши шарт деб бел­гиланиши нотўғри бўлади. Мисол учун шартнома агарда минимал ойлик иш ҳақининг 10 бараваридан кам суммага тузилса ҳамда шарт­нома тарафлари юридик шахс тузмасдан тадбиркорлик фаолияти би­лан шуғулланувчи жисмоний шахслар бўлса улар ўртасидаги шарт­нома оғзаки шаклда тузилиши мумкин. Бунда ҳеч қандай қонунбу­зарликка йўл қўйилмаган бўлади. Амалиётда бунга ўхшаш ҳолат­ларни кузатиш мумкин. Улгуржи савдо бозорларида савдо қилаётган сотувчи-тадбиркорлар сотиб олувчи-тадбиркорларга аҳолига дўкон­лари орқали сотишлари учун товарлари сотганда оғзаки шаклда шартнома тузилишини кўп учратганмиз. Аммо хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятини тартибга солиш мақсадида ФКда 439-моддаси ўрнатилган бўлиб, унинг талаблари ушбу шартномани ёзма шаклда тузилиш тартибини белгилайди. Бу талаблар тарафлар шарт­номани ёзма шаклда тузиш учун келишганда ва шартнома шартлари­га нисбатан ўрталигида келишмовчиликлар юзага келганда амал қи­лади. Жумладан, оферент юборган шартнома лойҳасининг акцептини эмас, балки қарши офертани олганда 30 кунлик муддатда шартнома шартларини келишиш чораларини кўриши (имконият бўлса, бошқа тараф билан биргаликда) ёки шартнома тузишни рад этишини бошқа тарафга ёзма равишда билдириши лозим бўлади. Албатта бундай 30 кунлик муддат оферент илк бор юборган шартнома лойиҳасини олган акцептантга ҳам берилади. У ўзининг эътирозларини оферентга ёзма шаклда келишмовчиликлар баённомасини тузган ҳолда ёки шартно­манинг бошқа вариантини юбориши керак бўлади.
ФКнинг 439-моддасида ишбилармонликнинг энг улуғ қоидалари ва этикасини кузатиш мумкин. Яъни, маҳсулот етказиб бериш шарт­номаси шартлари бўйича келишмовчиликлар баённомасини олган, бироқ шартнома шартларини келишиш чораларини кўрмаган ва шартнома тузишни рад этишни 30 кунлик муддатда бошқа тарафга маълум қилмаган тараф шартнома шартларини келишиб олишдан бош тортиш оқибатида етказилган зарарни қоплашга мажбур бўлади. Сulpa in contrahendo (сўзма сўз таржима қилганда: шартнома тузиш жараёнидаги айб) деб номланган бу ҳолат шартномадан ташқари за­рар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар (делект)га мисол бўла олади.