Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

 
2-jadval 
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ga a’zo 
mamlakatlarda inflyatsiyaning o’rtacha sur’atlari
156
 
 
Targetlash 
siyosatigacha 
Targetlash siyosatidan so’ng
O’rtach
a 
O’rtacha 
og’ish
O’rtacha
O’rtacha 
og’ish
Inflyatsiyani 
targetlash 
siyosatini 
qo’llayotgan 
(IHTT) (10 ta)
9.21
7.22
3.22
2.03
156
O. Sattarov. “Inflyatsiyani targetlash siyosati, hamda uni jahon amaliyotida namoyon bo’lishi
”
“Iqtisodiyot va 
innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2014 yil

---

 
Inflyatsiyani 
targetlash 
siyosatini 
qo’llamaydigan 
(IHTT) (16 ta)
7.72
5.09
5.22
2.73
 
Yuqoridagi ma’lumotlarga ko’ra, shuni aytish mumkinki, inflyatsiyani 
targetlash rejimini qo’llaydigan iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zo 
mamlakatlarda inflyatsiyani o’rtacha yillik sur’atlari 9.21 % ni tashkil qilgan 
bo’lsa, inflyatsiyani targetlash siyosatini qo’llay boshlaganlaridan so’ng ushbu 
ko’rsatkich sezilarli darajada kamayganligini, ya’ni 3.22% ni tashkil qilayotganini 
ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida amaliyotga joriy qilingan 
rejimni naqadar samarali ekanligini ko’rsatadi. Shuningdek, tahlil natijasida 
inflyatsiyani targetlash rejimini qo’llamaydigan davlatlarda ham inflyatsiya yillik 
sur’atlari kamayib borish tendentsiyasiga ega bo’lgan. Bu ko’rsatkich 1990 yillarda 
7.72% ni tashkil qilgan bo’lsa, bugungi kunda ushbu ko’rsatkich darajasi 5.22% 
gacha tushgan. Lekin, kamayish darajasidagi farq inflyatsiyani targetlash rejimni 
qo’llayotgan davlatlar inflyatsiya sur’atlaridagi kabi katta emas.
Inflyatsiyani targetlash o’z ichiga uch bosqichni oladi:

Maqsadni tanlash va uni aniqlab olish;

Maqsadga erishish uchun barcha kuch va e’tiborni olib borilayotgan 
siyosatga safarbar etish;

Natijani nazorat qilish va unga mas’ul bo’lish.
Ushbu instrumentni amaliyotga qo’llash natijasida targetlash monetar 
siyosatning uchta asosiy aspektiga o’z ta’sirini o’tkazadi:

Chegaraviylik;

Maqsadlik;

Ishontiruvchanlik.
Amaliyotda inflyattsion targetlash ikki asosiy xarakterga ega. Aynan mana 
shu ikki asosiy xarakter inflyatsiyani targetlashni boshqa pul – kredit siyosati 
rejimlaridan ajratib turadi.
1. Markaziy bank narxlar barqarorligiga erishish borasida qaror qabul qiladi 
va unga amal qilishi majburiydir. Narxlar barqarorligi inflyatsiya bo’yicha 
ko’rsatilgan miqdoriy ko’rsatkichlarga erishish borasidagi zaruriyatga aylanib 
qoladi. Belgilangan yo’nalish aniq bir daraja (nuqtaviy ahamiyat) bo’lishi bilan 
birga yillik inflyatsiya uchun ma’lum bir oraliq ham bo’lishi mumkin. Inflyatsiya 
bo’yicha nuqtaviy maqsadli ko’rsatkichlarni belgilab olish pul – kredit siyosatining 
eng birinchi va asosiy maqsadi narxlar barqarorligi eekanligini ko’rsatadi.
2. Pul – kredit siyosatining asosiy maqsadlari bo’lib, ma’lum vaqt oralig’ida 
inflyatsiyani bashorat qilish hizmat qiladi. Ushbu sababga ko’ra inflyatsiyani 
targetlashni ba’zan “Inflyatsiya bashoratlarini targetlash” deb ham yuritiladi. Qisqa 
muddatli davrda inflyatsiya narxlar va ish haqi bo’yicha tuzilgan shartnomalarga 
ko’ra belgilanganligi sababli pul – kredit siyosati kutilayotgan kelajakdagi 
inflyatsiyaga ta’sir ko’rsatishi mumkin.

---

 
Yuqorida ko’rsatilgan inflyatsiyaning ikki asosiy xarakteristikasiga ko’ra 
nima sababdan AQSh Federal Zaxira Tizimi ham, Evropa Markaziy Banki ham 
inflyatsiyani targetlash rejimini to’laqonli o’z amaliyotida qo’llamasligi aniq 
bo’ladi. Birinchi holatda, AShQ Federal Zaxira Tizimi inflyatsiya bo’yicha 
miqdoriy aniqlangan maqsadlarni belgilab oladi xolos. Evropa Markaziy banki esa 
asosiy e’tiborini M3 pul agregatining o’sishini nazorat qilishga qaratar edi. Lekin, 
so’ngi yillardagi iqtisodiyotda bo’lib o’tayotgan o’zgarishlarni hisobga olgan holda 
ko’prqo e’tibor inflyatsiyani targntirlash rejimiga aratilmoda. IT rejimini o’llashda 
uni mas’uliyat jihatdan va ushbu rejimning egiluvchanligi jiatidan bir necha 
gurularga ajratish mumkin.
“Qat’iy targetlash” (strict targeting) deganda inflyatsiyani maqsadli 
ko’rsatkichlarini ani, ya’ni qat’iy belgilab olish tushuniladi. Bunda pul – kredit 
siyosatining eng asosiy va aniq maqsadi mana shu belgilangan miqdoriy 
ko’rsatkichlarga erishish hhisoblanadi. “Egiluvchan targetlash” (Flexible targeting) 
da esa miqdoriy yo’nalish ma’lum chegaralar oralig’ida harakatlanadi. Bu o’z 
o’rnida qancha yumshoq majburiyat hhisoblanadi. Inflyatsion targetlash rejimini 
klassifikastiya qilish borasida XVF iqtisodchilari Alina Karar va Mark 
Stounlarning bergan ta’riflari inflyatsiyani targetlash rejimiga yanada aniqlik 
kiritadi. Ularning klassifikastiyasiga ko’ra inflyatsiyani targetlash uchga bo’linadi:

To’liq inflyatsiyani targetlash rejimi

Eklektik inflyatsiyani targetlash rejimi

Engillashtirilgan inflyatsiyani targetlash rejimi
To’liq inflyatsiyani targetlashni qo’llaydigan mamlakatlarda bozor 
ishtirokchilari unga juda ishonch bildiradilar. Inflyatsiya darajalari aniq belgilanadi 
va unga qat’iy amal qilinadi. Natijada Markaziy bank ham qo’yilgan maqsadga 
erishish borasida juda katta mas’uliyatga ega bo’ladi va uni amalga oshiradi. To’liq 
inflyatsiyani targetlash rejimini ilk bor Yangi Zelandiya qo’llay boshlagan. 
Bugungi kunga kelib esa, to’liq inflyatsiyani targetlash rejimini faqatgina 
Braziliya, Kanada, Chexiya, Norvegiya, Polsha, Shvetsiya, Buyuk Britaniya, 
Janubiy Afrika kabi davlatlar qo’llashadi. Inflyatsiyani targetlash qonunlariga 
binoan to’liq inflyatsiyani targetlash rejimida maqsadli yo’nalish oralig’i juda ham 
tor bo’lib, bu ko’rsatkich 0-3% oralig’ida deb belgilangan.
Eklektik inflyatsiyani targetlash rejimi inflyatsiyani ma’lum darajada past 
sur’atlarda ushlab turishga imkon beradi. Lekin, eklektik inflyatsiyani targetlash 
rejimida maqsadli darajaga erishish borasidagi aniqlik to’li inflyatsiyani targetlash 
rejimiga qaraganda pastroq bo’ladi. Eklektik inflyatsiyani targetlash rejimini 
ko’proq yuqori moliyaviy barqarorlikga ega bo’lgan mamlakatlarda qo’llash 
mumkin. Bu esa o’z o’rnida boshqa iqtisodiy o’sish, to’lov balansi, bandlik kabi 
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni ham barqaror ushlab turishga yordam beradi. 
Eklektik inflyatsiyani targetlash rejimini 20 dan oshiq mamlakatlar amaliyotda 
qo’llamoda, ular qatoriga Indoneziya, Ruminiya, Singapur, Slovakiya, 
Shveytsariya, Yaponiya va boshalar.
Engillashtirilgan inflyatsiyani targetlash rejimi o’tish rejimi sifatida am 
o’llaniladi. Ko’p ollarda inflyatsiyani targetlash rejiminng bu turi rivojlanayotgan 
mamlakatlarda 
tuzilmaviy 
iqtisodiy 
islohotlar 
davrida 
qo’llaniladi. 

---

 
Engillashtirilgan inflyatsiyani targetlash rejimining afzalligi shundaki, belgilangan 
maqsadli yo’nalish oralig’i juda ham keng bo’ladi va unga erishish majburiy 
hisoblanmaydi. Markaziy bank tomonidan unga erishish borasidagi siyosati 
anqiligi juda ham past bo’ladi, shuningdek, unga bo’lgan ishonch darajasi ham past 
bo’ladi. Nazariy jihatdan yondashganda inflyatsiyani targetlash rejimini pul – 
kredit siyosati doirasida qaror qabul qilish borasida qo’llaniladigan model sifatida 
ta’riflash maqul bo’ldi. Inflyatsion maqsadga erishish Markaziy bank pul – kredit 
siyosatining qonunlariga binoan ish yuritadi. Ushbu qonun o’zida o’ziga xos 
formulani aks ettiradi, ya’ni pul – kredit siyosati indtrumenti (foiz stavkasi yoki pul 
agregati) ba’zan YaIM GEPini hisobga olgan holda inflyatsiyani o’zgarishiga 
javob qaytaradi. Eng mashhur qonunlar qatoriga “Teylor qonuni” va “Xenderson-
MakKibbin qonuni” kiradi. Ushbu qonunlar instrumentlari bo’lib, foiz stavkasi 
hizmat qiladi. Shuningdek, “MakKallama qonuni” ham mavjud bo’lib, uning 
instrumenti 
pul 
bazasi 
hisoblanadi. 
Inflyatsiya 
bashoratlari 
maqsadli 
ko’rsatkichdan og’ishni boshlaganda Markaziy bank ham foiz stavkalarini 
o’zgartira boshlaydi. Bunday pul – kredit siyosatining qonuniyati G. Rudebush va 
L.Svensson tomonidan “Inflyatsion bashorat asosidagi qonuniyati” deb nom 
olgan.[5] Shu kabi qonuniyat o’z aksini Yangi Zelandiya, Kanada va Buyuk 
Britaniya kabi mamlakatlarda topgan.
Inflyatsiyani targetlash analitik model orqali izohlanadi va o’zida ikkita 
tarkibiy qismni ifodalaydi. Birinchi tarkibiy qism – bu mamlakat iqtisodiyotini 
qanday harakat qilayotgani va unga pul – kredit siyosati qanday ta’sir qilishini 
ko’rsatib beradi. Ikkinchi tarkibiy qism Markaziy bankning so’ngi masadlarini aks 
ettiradi (maqsadli funktsiya). Iqtisod submodeliga ko’ra Markaziy bank YaIMga 
o’z ta’sirini o’tkaza oladi, ya’ni pul – kredit siyosati instrumentlarining 
o’zgartirilishi (masalan, qayta moliyalash stavkasining o’zgarishi) ma’lum 
muddatlardan so’ng YaIMga ta’sir ko’rsata boshlaydi. YaIMning o’zgarishi esa, 
o’z o’rnida inflyatsiyaga ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, foiz stavkalarining 
o’zgarishi yalpi talab va yalpi taklifni o’zgartira qoladi va ma’lum muddatdan 
so’ng inflyatsiyaning o’zgarishiga olib keladi. Ushbu o’tgan ma’lum muddat pul – 
kredti siyosatining “nazorat gorizonti” yoki “nazorat muddati” deb nomlanadi. 
“Nazorat gorizonti” modeli ekzogen o’zgaruvchi sifatida namoyon bo’ladi. 
Amaliyotda “Nazorat muddati” modeli 1-2 yilni tashkil iladi.
Analitik modelning ikkinchi tarkibiy qismi Markaziy bankning maqsadli 
fukntsiyasidir. U ikki yo’nalishga ega. Birinchidan, Markaziy bank inflyatsiyani 
belgilangan ma’lum daraja atrofida barqarorlashtirishga harakat qiladi. 
Ikkinchidan, Markaziy bank iqtisodiy o’sishni ham belgilangan eng maksimal 
o’sish ko’rsatkichida atrofida barqarorlashtirishi ham mumkin. Inflyatsiyani 
targetlash “qat’iy rejim”dan “egiluvchan rejim”ga o’tib o’zgarib turishi ham 
mumkin.
Oddiy analitik modelga asoslanib, Markaziy bank ma’lum hatti-harakatlarga 
asoslanadi. Foiz satvkasi shunday darajada belgilanadiki, inflyatsion GEP va YaIM 
GEP darajalari iloji boricha kam bo’lishi lozim. Shuningdek, maqsadli funktsiyaga 
mos ravishda jamiyat yo’otishlari xam minimallashtiriladi. Foiz stavkalarining 
o’zgarishi ma’lum muddatdan so’ng inflyatsiyaga ta’sir ko’rsatar ekan, Markaziy 

---

 
bank inflyatsiyani bashorat qilishni ham inobatga olishi lozim. Markaziy bank foiz 
stavkalarini shunday darajada belgilaydiki, inflyatsiyani bashorat qilingan 
darajalari maqsadli darajalarga yaqinroq bo’lishi lozim. Bu narsa o’z o’rnida YaIM 
uchun ham qo’llaniladi. Inflyatsiyani bashorat ilish pul – kredit siyosatining orqali 
maqsadi sifatida qaralishi ham mumkin. Shuning uchun ham ko’p 
hollardainflyatsiyani targetlash emas, balki inflyatsion bashoratni targetlash haqida 
gapiriladi.
Markaziy bank tomonidan o’rnatiladigan foiz stavkalari inflyatsiya va 
YaIMdan funktsiya sifatida qaraladi. Shuning uchun ham foiz stavkasini o’rnatish 
jarayonini Markaziy bankning qaytma reaktsiya funtsiyasi deb nomlashadi. Bu 
funktsiya Markaziy bankni kuzatilayotgan o’zgaruvchilarining kutilayotgan 
o’zgarishiga qanday ta’sir ko’rsatishini bildiradi.
Inflyatsion targetlash rejimi qo’llanilayotgan barcha mamlakatlarda 
inflyatsiya maqsadli ko’rsatkichlari past darajada, ya’ni 3.5-4% atrofida 
belgilanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, narxlar barqarorligi nol darajadagi inflyatsiya 
orali izohlanadi. Biroq, ba’zi bir sabablarga ko’ra inflyatsiyani nol darajada 
targetlash maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Inflyatsiyani nol darajada targetlash 
iqtisodiyotni deflyatsiyaga kirib ketish xavfini tug’diradi. Inflyatsiyani targetlash 
siyosatini mamlakat itisodiyoti uchun to’g’ri talqin qila bilish, ushbu siyosatning 
eng asosiy talablaridan biridir. Shundagina inflyatsiyani targetlash rejimi 
mamlakatdagi inflyatsiya darajasini barqarorlashtiruvchi samarali omil sifatida 
namoyon bo’la oladi. 
Inflyatsiya o’zi bilan birga katta iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlarni olib keladi. 
Natijada resurslar noto’g’ri joylashtiriladi va bu o’z navbatida, iqtisodiy 
samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Shuningdek, inflyatsiya iqtisodiy 
vakillarga o’z faoliyatini kelgusida rejalashtirishga xalaqitberadi, hamda ularning 
olib borilayotgan iqtisodiy siyosatga bo’lgan ishonch darajasini pasaytiradi. 
Bundan tashqari, u milliy daromadni aholining bir qismi foydasiga va ikkinchi 
qismi zarariga qaytataqsimlaydi. Shu boisdan inflyatsiyaga karshi kurashbutun 
dunyoda 
hukumatning 
asosiyvazifalaridan 
biri 
hisoblanadi.O’tish 
davri 
iqtisodiyotini 
boshidankechirayotgan 
mamlakatlar 
tajribasi 
shuni 
ko’rsatadiki,yuqori sur’atdagi inflyatsiya kuzatilgan hammajoylarda u aholining 
turmush 
darajasiga 
yomon 
ta’sirko’rsatgan. 
Bunday 
mamlakatlarda 
barqarorlashtirishgadoir barcha dasturlarning diqqat markazidainflyatsiyaga qarshi 
kurash masalasi turishi bejizemas.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar siyosatini asosiy 
vazifalrdan biri ham inflyatsiya sur’atlarini pasaytirishdan iborat.Chunki 
Markaziyy bankning monetar siyosatin to’g’ri olib borilishiga ta’sir qiluvchi 
omillardan biri bo’lib inflyatsiya hisoblanadi. 

---