Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasi 
Amal qilish muddati
%
28.06.2017 — …
14
01.01.2015 — 27.06.2017
9
01.01.2014 — 31.12.2014
10
01.01.2011 — 31.12.2013
12
15.07.2006 — 31.12.2010
14
95
 
http://lenta
. ru/2011/27/05/news/ sayti ma’lumotlari. 
96
Ichki talabni rag’batlantirish Markaziy bank tomonidan ekspansionistik monetar siyosatni amalga oshirishni talab 
etadi. Buning sababi shundaki, ichki talabni rag’batlantirish uchun pul massasining multiplikativ kengayishini 
ta’minlash talab etiladi. 

---

 
21.12.2004 — 14.07.2006
16
05.07.2004 — 20.12.2004
18
10.09.2003 — 04.07.2004
20
16.07.2003 — 09.09.2003
24
01.01.2002 — 15.07.2003
30
01.07.2000 — 31.12.2001
24
01.06.2000 — 30.06.2000
27,6
01.05.2000 — 31.05.2000
28,8
01.04.2000 — 30.04.2000
30
01.01.1998 — 31.03.2000
36
01.11.1997 — 31.12.1997
30
01.01.1997 — 31.10.1997
39,6
01.08.1996 — 01.12.1996
48
01.07.1996 — 31.07.1996
60
01.08.1995 — 30.06.1996
84
01.07.1995 — 31.07.1995
120
20.03.1995 — 30.06.1995
300
01.02.1995 — 19.03.1995
250
01.10.1994 — 31.01.1995
225
02.05.1994 — 30.09.1994
150
 
3.Majburiy zaxira siyosati. 
 
Majburiy zaxira siyosati Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvosita 
instrumentlaridan biri hisoblanadi. Bunda uch xil tushuncha qo’llaniladi: 
1. Zaxira talablari (reserve requirements). 
2. Minimal zaxiralar (minimum reserves). 
3. Majburiy zaxiralar (legal reserves). 
Majburiy zaxira siyosati monetar siyosatning instrumenti sifatida dastlab 
AQSh Federal zaxira tizimi (FZT) tomonidan mamlakat bank tizimining 
likvidliligiga ta’sir etish maqsadida joriy qilingan edi.
Hozirgi davrga kelib majburiy zaxira siyosati muomaladagi pul massasini 
tartibga solishning, milliy bank tizimining likvidliligiga Markaziy bank tomonidan 
ta’sir etishning muhim, ta’sirchan vositasiga aylandi. 
Markaziy bankning majburiy zaxira siyosati quyidagi uch funktsiyani 
bajaradi: 
– tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlash; 
– milliy bank tizimining likvidliligiga ta’sir etish; 
– tijorat banki bankrot bo’lgan sharoitda uning majburiyatlari yuzasidan 
hisoblashish. 
Muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklarining kredit 
emissiyasi natijasida vujudga keladi. Shu sababli, muomaladagi pul massasini 
tartibga solishda asosiy e’tibor tijorat banklarining kredit ekspansiyasini 

---

 
jilovlashga qaratiladi. Bu esa, o’z navbatida, Markaziy bankning tijorat banklari 
kredit emissiyasiga bevosita va tezkor tarzda ta’sir qiladigan monetar 
instrumentlarga bo’lgan ehtiyojini yuzaga keltiradi. Majburiy zaxira talabnomasi, 
boshqa monetar instrumentlardan farqli o’laroq, tijorat banklarining kreditlash 
salohiyatiga bevosita va tezkor ta’sir etish xususiyatiga ega. Shu sababli, 
rivojlangan sanoat mamlakatlari markaziy banklari ham mazkur instrumentdan 
foydalanish amaliyotidan voz kechishmagan. Bunga misol qilib AQSh FZTni, 
Evropa Markaziy bankini (EMB) keltirish mumkin. 
Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan foydalanish 
amaliyoti takomillashmagan mamlakatlarda, xususan, ko’pchilik o’tish iqtisodiyoti 
mamlakatlarida majburiy zaxira siyosatidan Markaziy bank pul-kredit siyosatining 
asosiy instrumentlaridan biri sifatida foydalanadi. Buning boisi shundaki, 
birinchidan, o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida moliya bozorlari 
rivojlanmagan bo’lib, bu holat markaziy banklarning ochiq bozor siyosatini, qayta 
moliyalash siyosati va valyuta siyosatini rivojlantirishga to’sqinlik qiladi; 
ikkinchidan, majburiy zaxira siyosati muomaladagi pul massasiga bevosita va tez 
ta’sir qilish xususiyatiga ega; uchinchidan, majburiy zaxira talablariga tijorat 
banklari tomonidan rioya etilayotganligi ustidan nazorat qilish oson. Buning sababi 
shundaki, Markaziy bank tijorat banklarining balans ma’lumotlarini doimiy tarzda 
olib turish amaliyotiga ega. Masalan, O’zbekiston Respublikasida Markaziy 
bankning tijorat banklarini litsenziyalash va ular faoliyatini tartibga solish bilan 
shug’ullanadigan 
departamenti 
xodimlari 
tijorat 
banklarining 
balans 
ma’lumotlarini doimiy va tezkor tarzda olishadi va ushbu ma’lumotlar asosida 
tijorat banklari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishadi. 
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida, xususan, O’zbekiston, 
Rossiya va Ukrainada ochiq bozor siyosati, qayta moliyalash siyosati kabi 
an’anaviy monetar instrumentlardan foydalanish mexanizmi takomillashmaganligi 
sababli majburiy zaxira siyosatidan asosiy monetar instrument sifatida 
foydalaniladi. Mazkur mamlakatlarda majburiy zaxira stavkalari boshqa 
mamlakatlardagiga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. 
Majburiy zaxira siyosati kam sonli davlatlarda pul-kredit siyosatining 
instrumenti sifatida qo’llanilmaydi. Bunday davlatlar safiga Kanada, Yaponiya, 
Buyuk Britaniya, Shvetsiya kabi davlatlarni kiritish mumkin. Shu bilan birga, 
evrozona mamlakatlarida ham majburiy zaxira siyosatining monetar instrument 
sifatidagi ahamiyatining pasayayotganligini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. 
Chunonchi, EMB ning majburiy zaxira stavkasi barcha turdagi depozitlar uchun 2 
foiz qilib belgilangan
97
.
Evro muomalaga kiritilgunga qadar Evropa Ittifoqiga (EI) a’zo bo’lgan 
mamlakatlarning ichida majburiy zaxira stavkasi nisbatan Italiya va Ispaniyada 
yuqori bo’lib (20 foizgacha), inflyatsiya yillik darajasini ushbu ikkala mamlakatda 
EIning boshqa mamlakatlariga nisbatan sezilarli darajada yuqori ekanligi bilan 
izohlanadi.
Xalqaro bank amaliyotida majburiy zaxira stavkalarini belgilashda 
transaktsion depozitlarning xorijiy valyutalarga bo’lgan talabga va majburiy zaxira 
97
European Central Bank Report , 2011. –Fr/M., 2012. 

---

 
siyosatining tijorat banklarining depozit bazasiga ta’siri masalalari inobatga 
olinadi.
Ta’kidlash lozimki, AQShda 1990 yil 20 dekabrdan buyon muddatli 
depozitlar va xorijiy valyutadagi depozitlar majburiy zaxira talabnomalaridan 
to’liq ozod qilingan
98
.
AQSh misolida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinadiki, nisbatan katta 
miqdordagi transaktsion depozitlarga nisbatan yuqori zaxira stavkalari belgilangan. 
Chunki, ular xorijiy valyutalarga bo’lgan talabga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Tijorat 
banklarining muddatli depozitlari esa majburiy zaxira talabnomalaridan ozod 
qilingan. Buning boisi shundaki, muddatli depozitlar tijorat banklarining asosiy 
resurs manbai hisoblanadi va ularga nisbatan yuqori zaxira stavkalarining 
qo’llanilishi tijorat banklarining resurs bazasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sirni 
yuzaga keltiradi.
Muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklarining kredit 
emissiyasi natijasida vujudga keladi. Shu sababli, muomaladagi pul massasini 
tartibga solishda asosiy e’tibor tijorat banklarining kredit ekspansiyasini 
jilovlashga qaratiladi. Bu esa, o’z navbatida, Markaziy bankning tijorat banklari 
kredit emissiyasiga bevosita va tezkor tarzda ta’sir qiladigan monetar 
instrumentlarga bo’lgan ehtiyojini yuzaga keltiradi. Majburiy zaxira talabnomasi, 
boshqa monetar instrumentlardan farqli o’laroq, tijorat banklarining kreditlash 
salohiyatiga bevosita va tezkor ta’sir etish xususiyatiga ega. Shu sababli, 
rivojlangan sanoat mamlakatlari markaziy banklari ham mazkur instrumentdan 
foydalanish amaliyotidan voz kechishmagan. Bunga misol qilib AQSh FZTni, 
Evropa Markaziy bankini (EMB) keltirish mumkin. 
2008-2018 yillar mobaynida respublikamiz Markaziy bankining tijorat 
banklari depozitlariga nisbatan belgilagan majburiy zaxira stavkalari sezilarli 
darajada pasaydi. Bu esa, xorijiy valyutalarga nisbatan transaktsion depozitlar 
shaklida yuzaga keladigan talab summasini sezilarli darajada oshishiga olib keldi 
va majburiy zaxira talabnomalarining tijorat banklarining depozit bazasiga 
nisbatan salbiy ta’siri saqlanib qoldi.
Amaliyotdagi 1 yilgacha muddatga jalb etilgan depozitlar bo’yicha 
belgilangan 15 foizli stavka nisbatan yuqori bo’lib, depozitlarning summasi va 
muddatiga bog’liq ravishda tabaqalashtirilmaganligi, rivojlangan va o’tish 
iqtisodiyoti mamlakatlaridagi majburiy zaxira stavkalarining sezilarli darajada past 
ekanligi bilan izohlanadi.
Masalan, evrohududga kiruvchi barcha mamlakatlarning tijorat banklari 
uchun EMB tomonidan 2012 yil yanvar oyidan boshlab 1,0 foizli majburiy zaxira 
stavkasi qo’llaniladi
99
. 
Shuningdek, xalqaro bank amaliyotida majburiy zaxira stavkalarini 
belgilashda transaktsion depozitlarning xorijiy valyutalarga bo’lgan talabga va 
majburiy zaxira siyosatining tijorat banklarining depozit bazasiga ta’siri masalalari 
inobatga olinadi. Masalan, AQShda 2007 yilning 20 dekabridan boshlab 
98
http: // www.federalrezerve. gov/ monetarypolicy/ rezervereq. htm. 
99
http://
www.ecb.evropa.eu
. Evropa Markaziy banki rasmiy sayti ma’lumotlari. 

---

 
transaktsion depozitlar bo’yicha tabaqalashgan majburiy zaxira stavkalari 
quyidagicha bo’lishi belgilab qo’yildi: 
– 0 AQSh dollaridan 9,3 mln. AQSh dollarigacha bo’lgan transaktsion 
depozitlarga nisbatan 0 foiz;
– 9,3 mln. AQSh dollaridan ortiq va 43,9 mln. AQSh dollarigacha bo’lgan 
transaktsion depozitlarga nisbatan 3 foiz;
– 43,9 mln. AQSh dollaridan ortiq bo’lgan transaktsion depozitlarga nisbatan 
10 foiz.
Ta’kidlash lozimki, AQShda 1990 yil 20 dekabrdan buyon muddatli 
depozitlar va xorijiy valyutadagi depozitlar majburiy zaxira talabnomalaridan 
to’liq ozod qilingan
100
.