Кафедраси “ машиналар яратишнинг

17.1. Ейилиш ва чарчаш категориялари буйича машина деталлари ва қисмлари иш муддатини прогноз қилиш
( 2 соат )



Муаммоли савол
Машиналарни хизмат муддатини оширишда ейилишни камайтириш чора ва тадбирлари


Таянч иборалари

• 
  Техник фойдаланиш, ишлаш муддати, ейилиш тезлиги, бошланғич ейилиш, чекли ейилиш, толиқиш, ейилиш графиги, геометрик шакли ўзгариши, ейилиш мезонлари.
  

17.1. Ейилиш ва чарчаш категориялари буйича машина

деталлари ва қисмлари иш муддатини прогноз қилиш.
Лойиҳаловчи мутахассис машиналарни такомиллаштириш ва улардан техник фойдаланишнинг асосий томонларини ишлаб чиқиш учун айрим деталларнинг хизмат муддатларини билиш зарур. Бу маълумотлар машиналарни таҳмирлашни режалаштиришда керак бўлади. Хар бир деталнинг ейилишига доир ишончли маълумотларни олишнинг имкони бўлмаганидан, айрим узеллардаги мойнинг хизмат муддатлари ҳамда филpтрларни тозалаш муддатлари ва бошқалар ҳақидаги маълумотларни статистик ишлаш натижалари мухим аҳамиятга эга. Узоқ вақт фойдаланилганда бошланғич ейилиш, одатда, тўлиқ ейилишнинг озгина қисмини ташкил этишини инобатга олиб, ейилиш тезлигини тўлиқ ейилишни машинанинг ишлаган вақтига (чиниқтириш вақтига ҳам қўшилади) бўлиб аниқлаш мумкин. Ўлчашлар ўртасидаги вақтни қисқартириб борган холда (жуда қисқартириш ярамайди), турли хажмдаги иш бажарилгандаги ейилиш тезлиги ёки жадаллиги ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин.
Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати ейилишнинг статистик, техник, технологик ва иктисодий усуллари асосида прогноз килинади. Иш органи ёки узел (машина) нинг чекли ейилганини иқтисодий усулда қуйидагича аниқлаш мумкин. Хизмат муддати узайиши билан махсулот бирлигига қилинадиган сарфлар камайиб, фойдаланиш харажатлари эса ортиб боргани сабабли жами харажатларнинг энг кам миқори мавжуд бўлади. Агар жорий иш харажатлари ва жами иш харажатларини боғлаган ҳолда, махсулот бирлигича қилинадиган сарф ва харажатлар чизиғини чизсак, у ҳолда охирги график энг кичик ординатасининг қиймати чекли хизмат муддатини иқтисодий мезон бўйича аниқлайди.
Детал ёки узелнинг иш муддати у ёки бу мезонга мувофиқ чекли ейилишлар бўйичагина эмас, балки толиқиш, коррозия ва шу каби омиллар бўйича ҳам аниқланади. Мойи марказдан қочма усулда бўшлиқларда тозаланадиган тирсакли валнинг ресурси кривошип бўйинларидаги ўтириндилар ейилиши билан ўлчанади. Коррозия қўл билан текшириш қийин бўлган ва ёмон химояланган ерларда жойлашган думалаш подшипникларни яроқсизга чиқаришнинг асосий сабаби бўлиб хисобланади.
Ейилиш графигига кўра (16.2-расмга қаранг) жуфтлик ёки деталнинг хизмат муддати қуйидаги ифода асосида аниқланади:
t = (U_z - U_o) V ёки

бу ерда U_z – чекли ейилиш;

U_o – бошланғич ейилиш (сийқаланиб ейилиш);
V – ейилиш тезлиги.


Хисоблаш учун чекли ейилганликни аниқлаш ва ейилиш тезлигини билиш зарур.

Синов ва мустакил ишлаш учун саволлар

17.1. Машиналар, узеллар ва деталларнинг охирги холати деганда нимани тушунасиз? Машинанинг охирги холатининг мезонларини айтиб беринг?

2. 
   Ейилиш графиги ва унинг машина иш муддатига таҳсирини айтинг.
   
3. 
   Детал ёки узелнинг иш муддати кандай аникланади ?
   
4. 
   Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати кандай усуллар асосида прогноз килинади ?
   
5. 
   Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати ейилишнинг статистик усулини таърифланг
   
6. 
   Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати ейилишнинг техник усулини таърифланг
   
7. 
   Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати ейилишнинг технологик усулини таърифланг
   
8. 
   Машина деталлари ва қисмларининг иш муддати ейилишнинг иктисодий усулини таърифланг
   
9. 
   Хизмат муддати узайиши билан махсулот бирлигига қилинадиган сарфлар орасида кандай богликлик бор ?
   
10. 
    Жуфтлик ёки деталнинг хизмат муддати кайси тенглама оркали аникланади ?