|
4.4. Инсонни электр токидан шикастланишининг асосий омиллари
Электр шок электр ток таъсирига кўрсатган танани оғир нерв рефлектори реаксияси. Шу ҳолатида қон айланиши, нафас олиши, асаб тизими ва бошқа тизимларни бузилишига олиб келади. Шу дақиқадан сўнг танани тўлқинланиши фазаси бошланади: артерия босими кўпаяди, ўғриғига реаксия ҳосил бўлади, ва ҳаказо. Шундан кейин эса тормоз фазаси бошланади: нерв тизими бўшашади, артериал босими камаяди, нафас олиши сусаяди ва депрессия ҳолати бошланади. Шок ҳолати бир неча минутдан бир суткагача давом этиши мумкин. Шундан кейин одам аста-секин соғайиб кетади, ёки биологок ўлими ҳолатига ўтиб кетади.
Инсонни электр токидан шикастланишининг асосий омиллари:
- токнинг тури,
- инсон танасидан ўтаётган токни давом этиш муддати,
- токни ўтган йўли,
- токни частотасига,
- инсонни шахсий ҳусусиятларга боғлиқ.
а) Инсон танасидан ўтаётган токнинг тури.
Токни кучини инсонга турли таъсир кўрсатади. Кўрсатган таъсирига қараб қуйидаги ток қийматларига ажратилади:
- Токни сезиш чегараси. Ўзгарувчан токни 50 Гц ва миқдори 0.1-1.5 мА, ўзгармас токни миқдори 5-7 мА. Шу ҳолатда инсон қўл панжалари титрайди ва иссиқликни сезади;
- Қўйиб юборадиган ток. Ўзгарувчан токни миқдори 8-10 мА, ўзгармас ток учун 20-25 мА. Шу ҳолатда инсон оғриқ сезади бадани қизийди.
- Ушлаб қоладиган ток. Ўзгарувчан токни миқдори 10-15 мА, ўзгармас ток учун 50-80 мА. Шу ҳолатида қўл мушаклари кескин қисқарилади, шок ҳолати кузатилади, нафас олиш қийинлашади, ва инсон ўзини танасини бошқариб ололмайди.
- Фибриляцион ток. Ўзгарувчан ток миқдори 100 мА, ўзгармас ток учун 300мА. Шу ҳолатда инсонни юрак мушаклари тартибсиз қисқарилади, ишлаш тартиби бузилади, натижада қон айланиш тизими ишдан чиқади. Ток юракдан ўтаётган вақтда юракнинг фибрилясияси кузатилади, унунг давомийлиги 0,2 сек тенг.
б) Инсон танасидан ўтаётган токни давом этиш муддати.
Инсон танасидан ўтаётган токни давом этиш муддати ҳам катта таъсир кўрсатади, қанчали ток вақти кўп бўлса, шунчалик ҳавфи ошаверади. Шу ҳолатда инсонни юрак мушаклари тартибсиз қисқарилади, ишлаш тартиби бузилади, натижада қон айланиш тизими ишдан чиқади.
д) Инсон танасидан токни ўтган йўли.
Инсон танасидан токни ўтган йўли ҳам катта аҳамиятга эга. Агар электр ток муҳим органларидан юрак, ўпка, мияларидан ўтган бўлса ўта хавфли, бошқа йўллардан ўтган бўлса, ҳатари камроқ бўлади.
Инсон танасидан ўтаётган ток энг кўп учрайдиган йўллари аниқланган. Тез учраб турадиган йўл ўн қўл-оёқлар, ундан кейин, қўлқўл ва чап қўл-оёқлар.
c) Инсон танасидан ўтган токнинг частотаси.
Ўзгарувчан ток хатарлиги токни частотасига боғлиқ. Тадқиқотлар билан аниқланганки, токни частотаси 10 Гц дан- 500 Гц гача бирдек хавфли. 500 Гц дан ошган сари фибрилясион ток миқдори ошиб боради, ва частотаси 1000 Гц дан ошгандан кейин яҳшигина ҳавсизлиги камаяди.
Ўзгармас ток хатарлиги камроқ ва фибрилясион ток миқдори 3-4 баробар юқорироқ, частотаси 50 Гц ли ўзгарувчан токга нисбатан. Лекин ўзгармас ток таъсирида инсон ўткир ўғриқларни сезади. Ўзгармас токни хатарлигини, ўзгарувчан токга нисбатан, фақат ток кучланиши 400 В гача ҳақиқат деса бўлади. Ўзгармас ток кучланиши 400-600 В оралиғида ва 50 Гц ли ўзгарувчан тикни хатарлиги таҳминан бир хил. Ўзгармас токни кучланиши 600 В дан ошган сари инсон учун хатарлироқ бўлиб боради. Буни физиологик жараёнлари таъсири билан тушунтирилади. Демак, инсонга электр токни таъсири турли ва ҳар хил фактлар билан чамбарчас боғлиқ. Инсон танасидан токни ўтказувчанлиги физикавий биокимёвий ва биофизикавий жараёнларидан боғлиқ, шу учун электр токига инсон танасини қаршилиги бир текис эмас.
е) электр жароҳатни инсонни шахсий ҳусусиятига бўғлиқлиги.
Электр жароҳатни оғирлиги инсонни шахсий ҳусусиятларга ҳам бўғлиқ. Мисол учун “ушлаб қоладиган” токни миқдори айрим танага “сезиш чегараси” айримларга “қўйиб юборадиган” чегараси бўлиши мумкин. Бундан ташқари инсон танасини ўғирлигига ва унинг бақватлигига ҳам бўғлиқ. Шуни айтиш керакки аёллар учун токни миқдори таҳминан 1,5 баробар пастроқ, эркакларга нисбатан. Токни таъсирини даражаси инсонни асаб тизими ва организмнинг ҳолатига ҳам боғлиқ. Агар инсон асабланган, дипрессия ёки касал (айниқса тери касаллиги, юрак томир тизими, асаб тизими ва ҳаказо) ёки маст ҳолатида бўлса токни ҳавфи янада ошади. “Диққат фактори” ҳам, катта аҳамиятга эга. Агар инсон электр токни “уришига”, “тайёр” бўлса, таъсири камаяди, агар “уриши” кутилмаган бўлса ҳавфи кескин ошади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
