К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

нит ет лиги деб ю р и ти л а д и . Б у и к к а л а х у с у с и я т б и р -б и р и га ч а м -

---

б ар ч а с б о ғл и ц
бўли б, с а ц л а ш г а
ч и д ам си з б ў л га н м а ҳ с у л о т л а р
од атд а м и к р о о р г а н и зм л а р б и л а н т е зд а за р а р л а н а д и .
•.М аҳсу л о тл ар н и н г с а қ л а ш г а м и д ам ли л и ги у л а р н и ц у л а й ш а ­
р о и тд а с а ц л а ш м у д д ати б и л а н а н и к л а н а д и . М ева ва с а б з а в о т л а р ­
н и с а ц л а ш г а
ч и д а м л и л н ги н ц
м а ъ л у м зон а 
в а ф а с л д а ҳ а м д а
агр о те х н и к , т ех н о л о ги и р е ж и м д а н ам о ёи б ў л п ш и с а ц л а н у в ч а н л и к  
деб а т а л а д и . С а ц л а н у в ч а н л и к о д ат д а с а ц л а ш д ав р и д а м а х с у л о т - 
л а р н и й ў ц о ти ш огирл и гм н и ф о и зл а р д а ҳ п с о б л а н га н м и ц д ори бн- 
л а н б ел г и л а н ад и .
У м у м ан о л га н д а мева ва с а б за в о т л а р н и н г с а ц л а ш г а ч н д а м л и - 
л и ги у л а р н и н г таб и и й х у с у с и я т и д и р . Ш у н и н г у ч у н би р и а в н и н г
ў зн ҳ а р х и л ш ар о и тд а т у р л и ч а с а ц л а н и ш и м у м к и н .
М ева в а с а б за в о т л а р н и н г с а ц л а ш г а
ч и д а м л и л и ги к ў п о м и л ­
л а р г а С оглик. А гар 
б и т та н ав д о и р а си д аги м е в а л а р н и н г к а т т а - 
к и ч и к л и ги , т и ги зл и ги и ў с т и н и н г ц а л и н л и ги , ш а к л и в а п ў с т и н и п г
б у ту н л н ги , р а н ги ҳ а м д а б ош ц а к ў р с а т к и ч л а р и м а ъ л у м н ав у ч у н
хос б у лса, б у н д а й м е в а л ар я х ш и с а ц л а н а д и . М е в а л а р н и н г ў з и г а
хос х у с у с и я т л а р д а н ч е к л а н и ш и у л а р н и н г с а ц л а н у в ч а н л и г и н и п а - 
сай т и р ад и .
М ева ва са б за в о т л а р ҳ о си л и й и ги ш т и р и б о л и н га н и д а н к е й и н ­
ги б и о л о ги к х о с с а л ар и га к ў р а с а ц л а ш г а
ч и д а м л и л и ги н и б ел ги - 
л а й д и г а н асо си й
х у с у с и я т л а р и га ц ар аб
у ч г у р у ҳ г а
б ў л и н а д и : 
^ а р т о ш к а ва и к к и й н л л и к с а б за в о т л а р ; м е в а л ар ва м е в а л и с а б з а ­
во тл ар , к ў к а т л а р , р е зав о р м е в а л ар в а д а н а к л и м е в а л а р н и н г к ў п - 
гн н а ки см н .
К а р т о ш к а в а и к к и й и л л и к с а б за в о т л а р н и н г с а ц л а ш г а ч и д а м - 
л и л и ги у л а р д а
к е ч а д и ган ф и зи о л о ги к
ти н и м д ав р н га
б оғл и ц . 
М а ҳ с у л о т л а р и и н г ф и зи о л о ги к ти н и м д ав р и ф а с л н и н г н о ц у л а й
ш ар о и т и га м о с л аш и ш бўли б, ф и л о ген ез ж а р а ё н и д а г е н е т и к м ус- 
т а ҳ к а м л а н г а н хоссаси ҳ и со б л ан ад и . Б у д авр э к и н л а р н и н г т у р и г а , 
н а в и га , ў с и ш ва с а ц л а н и ш ш а р о и т л а р и га ч ам б а р ч ас б о ғл и қ б ў - 
л и б , бир ой д ан уч о й гач а д авом этад и . Ф и зи о л о ги к т и н и м д а в р и
м е х а н и зм и ҳ у ж а й р а л а р н и н г ў зи г а хос ў зг а р и ш и г а в а м о д д а л а р
а л м а ш и н у в и г а б о ғл и қ б ў л ад и . М а с а л ан , к а р т о ш к а ва п и ё з л а р д а
ф и зи о л о ги к т и н и м д ав р и а н ч а у зо ц бўли б, б у н д а ў су в н у ц т а л а р и
ҳ а т то ц у л а й ш ар о и тд а ҳ а м у й ғо н м ай д и . И л д и зм е в а л а р ва к а р а м
эса ц у л а й ш а р о и т д а к у з д а ҳ а м р и в о ж л а н а б ош лайди.
Ф и зи о л о г и к ти н и м д ав р и д а м а ҳ с у л о т л а р н и н г т а б и и й й у ц о ти - 
л и ш и ж у д а к а м бўли б, с и ф а т и эса д е я р л и ў згар м ай д и .
У с у в н у ц т а л а р и уйғони б ў с а б о ш л а г а н д ан к е й и н (о д ат д а б а- 
ҳор д а в р и д а ) у н и т ў х та т н ш м а ҳ с у л о т л а р н и н г ф и зи о л о ги к бузи-* 
л и ш и г а ол и б к ел а д и , н а т и ж а д а т аб и и й й ў к о ти ш м и ц дори к ў п а я д и
ҳ а м д а у н и н г с и ф а ти б у зи л а б о ш л ай д и .
Ш у б и л а н б ирга, ш у н и у н у т м а с л и к л о зи м к и , ў с у в н у ц т а л а р и - 
н и н г ў с и ш в а р и в о ж л а н и ш га т а й ё р л а н и ш и ти н ч ҳ о л а т д а д авом
эта д и в а б у б и л ан б огли ц б ар ч а ж а р а ё н л а р с е к и н л и к б и л а н д а ­
вом эт ад и . Х у д д и
ш у ж а р а ё н л а р н и н г д ав о м и й л и ги в а м о ҳ и я т и
м а ҳ с у л о т т у р и н и н г би ол оги к х у с у с и я т л а р н н и б ел ги л ай д и .
С а ц л а ш г а ч и д а м л и н а в л а р ў с у в н у ц т а л а р и н и н г т а б а ц а л а н и ш и

---

с а ц л а ш д а в р и д а тугай ди . Ў с у в н у ц т а ­
л а р и т а б а ц а л а н и ш и н и н г а н а т о м и к к ў - 
р и н и ш и ц у й и д а г и расм д а к ў р с а т и л г а н
(2 1 -р а с м ).
Ф и зи о л о г и к
ти н и м д ав р и д а н а ф а с
о л и ш т е зл и г и ва ф е р м е н т л а р н и н г а к ­
т и в л и г и су ст б ўли б ту р ад и . Ў с у в н у ц - 
т а л а р и н и н г
т а б а ц а л а н и ш и
в а ти н и м
д ав р и н и н г т у га ш и б и л ан
ф и зи о л о ги к
ж а р а ё н л а р
ж а д а л л а ш а д и . 
М а с а л ан , 
т и н и м д ав р и д а ҳ а р о р а т 4°С б ў л ган и д а 
к а р т о ш к а
т у г а н а к л а р и к и л о гр а м и со- 
а т и г а 3 — 6 м г к а р б о н а т а н ги д р и д га зи
ч и ц а р а д и , бу д авр там ом б ў л и ш и б и ­
л а н т у г а н а к л а р ў с а б о ш л а га н д а н а ф а с
о л и ш т е зл и ги у ч -б еш б ар а в а р ош ад и .
Ф и зи о л о ги к ти н и м д ав р и д а у гл ев о д - 
л а р н и н г
ҳ а р а к а т и
ва бир 
ш а к л д а н
и к к и н ч и
ш а к л г а ў т и ш и су с т л а ш а д и .
Л е к и н ў с у в н у ц т а л а р и н и н г т а б а ц а л а - 
н и ш и б и л ан м од д а а л м а ш и н у в и т е з л а ­
ш а д и в а ў с у в н у ц т а л а р и том он биоло­
г и к с и н т е з м а ҳ с у л о т л а р и ҳ а р а к а т ц и л а
бо ш л ай д и .
М ева ва с а б за в о т л а р н и н г с а ц л а ш г а
ч и д а м л и л и ги у л а р н и й и ғи ш т и р и л га н д а н к е й и н г и е т и л и ш д а в р и ­
н и н г д ав о м и й л и ги га 
боғлиц. М е в а л а р
й и ғи ш т и р и л га н д а н сў н г 
у л а р д а б ў л а д и га н ф и зи о л о ги к в а б и о х и м и к
ж а р а ё н л а р н а т и ж а ­
си д а у р у ғи , к у р т а г и в а м ева м а г зи н и н г т ў л а ш а к л л а н и ш и н и й и - 
ғш п т и р и л га н д а н к е й и н ги ет и л и ш и деб ю р и ти л ад и . Й и ғ и ш т и р и л - 
г а н д а н к е й и н г и е т и л и ш д а в р и н и н г д ав о м и й л и ги б и л ан м е в а л а р ­
н и н г с а ц л а н и ш м у д д а т и а н и ц л а н а д и . Е т и л и ш д ав р и ц а н ч а у зо ц
д аво м этса, у н и с а ц л а ш м у д д ат и ҳ а м ш у н ч а у зо ц б ў лад и .
М ева в а с а б за в о т л а р н и н г е т и л и ш д ав р и
ҳ а р х и л , я ъ н и б и р 
н е ч а к у н д а н бир й и л г а ч а в а у н д а н ортиц. 
Э р тап и ш ар м е в а л а р ­
н и н г е ти л и ш д ав р и о д ат д а д а р а х т д а в а й и ғи ш т и р и ш м о б а й н и д а 
к еч ад и , к у з г и м е в а л а р бир н еч а ой в а ц и ш к и л а р и эса к ў п р о ц м у д - 
д а т д а ет и л и ш д а в р и н и ў т а й д и . О д ат д а б еҳи , н о к в а к е ч к и о л м а- 
л а р с а ц л а ш в а ц т и д а
я х ш и ет и л а д и . Л е к и н ҳ а м м а м е в а л а р ҳам
т е р и л г а н д а н к е й и н е т и л ав ер м ай д и , ш у с а б а б л и у л а р н и н г ҳ а м м а - 
си н и п и ш м а с д а н о л д и н тер и б с а ц л а ш я р а м а й д и . М а с а л а н , ц у л у п - 
н а й , гил ос, ў р и к в а о л х ў р й н и н г а й р и м н а в л а р и с а ц л а ш в а ц т и д а
ет и л м ай д и , ш а ф т о л и в а у зу м о д ат д а ём он ети л ад и .
Е т и л и ш д а в р и
ф а ц а т м е в а л а р н и н г
а й р и м
т у р л а р и д а эм ас, 
б а л к и ай р и м
н а в л а р и д а . ҳ а м т у р л и ч а д и р . М а с а л а н , эр т а п и ш а р
о л м
.1
к у з г и о л м ага ц а р а га н д а , к у з ги с и эса ц и ш к и с и га ц а р а г а н д а
тез ети л ад и .
Е т и л и ш д а в р и т у г а г а н д а н к е й и н г и
ў з г а р и ш л а р м е в а л а р н и н г
с и ф а т и н и в а у н и н г с а ц л а н у в ч а н л и г и н и кескин- п& сайтиради. Е т и -
Л
21-расм. Уоув нуцтала­
рининг 
табақалашти- 
рилыаган 
(чапда) 
ва 
нориал 
табацалашти- 
рилган (ўнгда) кўрини-
ШЙ!
1
— карай; 2 — сабзи; 
з — картошка.

---

22-расы. Меваларнинг етилиши даврида карбонат ангидрид газининг
ажралиш жадаллиги.
л и ш д ав р и н и б о ш ц ар и ш у ч у н у л а р д а ц а н д а й ж а р а ё н л а р б ори ш й - 
н и в а б у ж а р а ё н л а р н и н г
б о р и ш и га 
т а ш ц и м у ҳ и т н и н г 
ц ай си
о м и л л а р и т а ъ с и р ц и л и ш и н и б и л и ш лозим .
Я н ги у зи б к е л т и р и л г а н м е в а л а р н и н г ет и л и ш и м о б а й н и д а н а ­
ф а с о л и ш т е зл а ш а д и . Б у д ав р н и к л и м а к т е р и к д а в р деб ю р и ти ­
л ад и . К л и м а к т е р и и д ав р д а н к е й и н ет и л и ш д ав р и т у га й д и в а к е ­
й и н ги д ав р — ц а р и ш ё к и пи ш и б ў т и ш д а в р и б о ш л ан ад и .
Э р тап и ш ар м е в а л а р с а ц л а н га н в а ц т д а у л а р д а ц и м м а т л и озиц 
в а т а ъ м б ер у в ч и м о д д ал ар т у п л а н м а й д н , а к с и н ч а , п а р ч а л а н а д и . 
К е ч к и ва ц и ш к и м е в а л а р у з и л г а н д а н к е й и н
м а ъ л у м
в а ц т г а ч а
ю ц орида к ў р с а т и л г а п м о д д ал ар т ў п л а п а д и , с ў н гр а п а р ч а л а н и ш
б о ш л ан ад и . М е в ал ар е т и л а б орган сар и у л а р т а р к и б и д а ги ш а к а р - 
н и н г м и ц д ори ортиб, к и с л о т а в а ош ло вч и м о д д а л а р к а м а й и б бо- 
рад и . Б у н д а н т а ш ц а р и , х у ш б ў й м о д д а л а р н и н г т ў п л а н и ш и к у ч а я - 
д и. Ш а к а р асо сан м е в а л а р та р к и б и д а ги к р а х м а л н и н г ги д р о л и з- 
л а н и ш и , гл ю к о зи д , п е к т и н в а г е м и ц е л л ю л о за л а р н и н г п а р ч а л а - 
н и ш и ҳ и соб и га к ў п а я д и .
Е т и л и ш д ав р и д а с а х а р о за б и л а н м о н а с а х а р и д л а р н и н г н и сб ат и
ў зг а р и б т у р а д и : с а ц л а ш д ав р и д а ф р у к т о за м иц дори о ш ад и , гл ю ­
к о з а в а с а х а р о за м иц дори к а м а я д и . М е в а л а р пи ш и б ў ти б кетсаг, 
у л а р н и н г н а ф а с о л и ш и ҳ и со б и га ш а к а р м и ц д о р и к а м а й и б к е т а д и . 
М е в а л а р н и н г ш и р и н л и ги н и ф р у к т о за м и ц дори б ел ги л ай д и , rapi- 
ч а н д с а х а р о за в а гл ю к о за м иц дори ф р у к т о за н и к и г а ц а р а г а н д а
к ў п б ў лса-д а, м е в а у н ч а ш и р и н б ў лм ай ди .
М е в а л а р н и с а ц л а ш в а ц т и д а у л а р т а р к и б и д а ги к и с л о т а л а р ш а- 
к а р г а н и с б а т а н т е з п а р ч а л а н а д и , ш у с а б а б л и ш а к а р в а к и с л о т а - 
л а р н и н г н и с б а т и ў зг а р а д и . С а ц л а н и ш д ав р и н и н г о х и р и га бориб

---

м е в а л а р а н ч а ш и р и н , су и гр а э с а к и с л о т а л а р н и й ў ц о ти ш и н а т и ­
ж а с и д а б ем а за б ўли б ц ол ад и .
П е к т и н м о д д ал ар м е в а л ар са ц л ан и ш и м об ай н и д а п а р ч а л а н и б
э р у в ч а н п е к т и н л а р ҳ о си л ц и л а д и ва бу м е в а л ар н и н г ю м ш о ц л а- 
н и ш и га о л и б к е л а д и . М е в а л а р н и н г ю м ш о ц л а н и ш и м е в а н и н г ў р т а
ц и см и д а н п е р и ф е р и я с и (т а ш ц и ц и см и га) том он боради- П е к т и н
м о д д ал ар и н и ы г п а р ч а л а н и ш и н а т и ж а с и д а м е в а л а р н и ц о р а й ти р и б
ю б о р ад и ган м ети л с н и р т и ҳ о с и л б ў л ад и . О д атд а у з у м л а р с ў л и - 
г а н д а п е к т и н м о д д а л а р т у н л а н а д и .
М е в а л а р п и с а ц л а ш д а в р и д а ош л о вч и м о д д ал ар к ам ай и б , х у ш - 
б ў й м о д д ал ар эса ф е р м е н т л а р т а ъ с и р и д а б ош ц а м о д д а л а р га ай - 
л а н и б к е т а д и (о к с и д л а в а д и ).
Б у д ав р д а м е в а л а р т а р к и б и д а ги азо тл и м о д д ал ар , в и т а м и н л а р
м и ц дори к а м а я д и У Э р т а п и ш а р м е в а л ар т а р к и б и д а ги в и т а м и н л а р
к е ч п и ш а р м е в а л а р д а г и г а ц а р а г а н д а т е з й ў ц о л ад и . 
М е в а л а р н и
с а ц л а ш д а ҳ а р о р а т ва ҳ а в о н и н г а й л а н и ш и ю ц ори б ў л г а н д а в и т а- 
м и н л а р н и н г к а м а й и ш и а к т и в л а ш а д и .
Ш у н д а й цилиб, м е в а л а р н и н г е т и л и ш д ав р и д а г и д р о л и т и к ж а ­
р а ё н л а р си н тет и к ж а р а ё н л а р д а н у ст у н к ел ад и .
К ў к а т с а б за в о т л а р , р е зав о р м е в а л ар ва бир ц ат о р
д а п а к л и
м е в а л а р н и н г с а ц л а ш г а ч и д а м л и л и ги у н ч а ю ц о р и эм ас. Б у эса 
б ар г ш ап а л о ги ж у д а к а т т а б ў л га н л и ги , т ў ц и м а л а р д а г и сув т е з 
п а р ч а л а н и ш и , ц оп ловч н т ў ц и м а л а р ю п ц а б ў л и ш и в а ҳ у ж а й р а л а р
т а р к и б и д а н сув осон а ж р а л и ш и ту ф ай л и д и р . К ў к а т с а б за в о т л а р ­
н и сац л аш у ч у н ц у л а й ш а р о и т д а ҳ а м с у т к а с и га н а ф а с о л и ш ж а ­
р а ё н и 1 — 1,5 ф о и зн и т а ш к и л ц и л ад и . Б и р о з 
с а ц л а н г а н
б а ъ з и
р е за в о р ва д а н а к л и м е в а л а р ц орай и б су ви оца б о ш л ай д и . Н а т и ­
ж а д а у л а р н и н г с и ф а т и б у зи л и б , яр о ц си з ҳ о л га т у ш и б ц о л ад и . 
Ш у саб аб ли и л о ж и б о р и ч а б у н д а й м е в а л а р н и с а ц л а ш ш а р о и т и
я х ш и л ан и б , у л а р д а с у в н и н г б у гл а н и ш и га в а н а ф а с
о л и ш н и н г
с е к и н л а н и ш и г а ц а р а т и л г а н т а д б и р л а р к ў р и л и п га л ози м . С у в н и н г 
б у ғл а н и ш и н и т ў х т а т и ш ва м е в а л а р н и с ў л и т м а сд а н с а ц л а ш у ч у н
м ев а-саб зав о т о м б о р и д агп н а м л п к н и о ш и ри ш ва ҳ а р о р а т н и п а - 
с а й т п р и ш лозим .
МЕВА ВА С АБЗА В О ТЛ А РН И Н Г Ф И ЗИ К ХОССАЛАРИ ВА У Л А РН И
С АҚЛАШ Д АГИ У ЗГ А РИ Ш И
М ева в а с а б за в о т л а р н и с а ц л а ш ж а р а ё н и д а у л а р н и н г ф и з и к
х о с с а л а р и н и б и л и ш , с а к л а ш д а бу х о с с а л ар д а н и л м и й асо сд а ф ой - 
д а л а н и ш му.ҳим х и с о б л а н а д и . М ева ва с а б за в о т л а р н и н г ф и зи к
х о с с а л ар п у л а р н и й п ги б -т ер и б о л и ш д а, т а ш и ш д а ҳ а м д а с а ц л а ш д а
к а т т а а ҳ а м и я т г а эга.
М ева ва с а б за в о т л а р н и н г ф и зи к х о с с а л а р и га у л а р н и н г
сув 
б у гл ат и ш н , т е р л а ш п , и с с п ц л п к х о с с ал ар и , м е х а н и к п и ш и ц л и ги , 
т ў к и л у в ч а н л и г н , ў з -ў з и д а н с о р т л а р га а ж р а л и ш и , ғо в а к л и г и в а
б о н ц а л а р киради-
С а ц л аш ж а р а ё н и д а м а ҳ с у л о т л а р су в н и к ў п м и ц д о р д а б у ғ л а -

---

т ад и , т е р л а й д и ва н а т и ж а д а сў л й б ц о л ад и . Б у ғ л а н и ш м и ц д о р и
м е в а н и н г т у р и , ыави, м о р ф о ло ги и т у зи л и ш и ҳ а м д а у и и н г х и м и я ­
в и й т а р к и б и г а б огли ц. П у с т и гонца, п у ст и н и и г м ум гу б о р и сй д и - 
р и л и б к е т г а н , ҳ у ж а й р а т а р к и б и д а оцси л ва к о л л о и д м о д д а л а р
к а м б ў л г а н , с у вн и сац л аб ц о л й ш х у с у с и я т и п аст б ў л г а н м ев а ва 
с а б за в о т л а р су вн и тез б у ғл а т а д и ва еўли й д и . С ў л и га н м е в а л а р
т е з б у зи л а д и в а у зо ц с ац л а н м а й д й .
Ҳ а в о н и н г ҳ а р о р а т и б ал а и д , н а м л н г и п ас т бўли б, у н и н г ом- 
бордаги ҳ а р а к а т и т е з б ў лса, б у гл а н и ш т е зл и ги ҳ а м ш у н ч а л и к
ю ц о р и б ў л а д и . М ай д а м е в а л а р й и р и к м е в а л ар га ц а р а г а н д а н и с- 
б а т а н с у в н и т е з йўц отад и .
33. М ева, сабзавот в а картош ка нам йўқотчшининг йўл 
қўйиладиган меъёрлари 
(И . Л . В олкинд маълумоти)