K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

 6. O„quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 
1.
Laboratoriya hayvonlariga yuqtirish usullari. 
2.
Laboratoriya hayvonini yorish (o‗qituvchi bilan birgalikda) 
3.
Surtma tayyorlash va gramm usuli bilan bo‗yash, mukroskop 
orqali kuzatish va daftarga chizib olish. 
4.
Tayyor preparatlarda fagositoz hodisasini mikroskop orqali 
kuzatish, metodik qo‗llanmalar bilan mustaqil ishlash. 
7.Talabalarning o´z ustida ishlash uchun lozim bo´lgan metodik 
qo´llanmalar (nazariy materiallar) 
Kasallik qo„zg„atuvchi (patogen) mikroorganizmlar. 
Odam, 
jonivor va o‗simliklarda turlicha kasalliklarni qo‗zg‗ay olish xususiya-

---

203 
tiga ega bo‗lgan mikroorganizmlarga patogen mikroblar deyiladi. Pato-
gen xususiyatiga bakteriyalar, viruslar, zamburug‗lar va sodda mikro-
organizmlar ega bo‗ladi. Virulentlik, muayyan shtammning patogenlik 
darajasi bo‗lib, mikroorganizmning individual belgilari sifatining 
ko‗rsatkichidir. Virulentlik tabiiy shart-sharoit ta‘sirida o‗zgarib turadi.
Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarning virulentligini aniqlashda 
DLM, DLM50 ko‗rsatkichlaridan foydalaniladi. DLM bu, mikrob 
hujayralarining eng kam miqdori, ya‘ni tajriba hayvonlarini halok qila 
oladigan eng minimal dozadir. Buni aniqlash uchun mikroorganizm-
larning har xil miqdorini tajriba jonivorlarida sinab ko‗riladi (mikroor-
ganizm namunasi teri ostiga, oshqazonga va boshqa joylarga kiritilishi 
mumkin). Shu yo‗l bilan sinab ko‗rilayotgan jonivorlarning 50 foizini 
o‗ldira oluvchi mikrob miqdoriga DLM deyiladi. Ana shu ko‗rsatkich, 
odatda, statistik usulda aniqlanadi.
Virulentlikni aniqlaydigan dozalar, mikroorganizmlarning turi va 
shtammiga emas, balki tajriba jonivorlarining turi va yoshi, shuningdek 
yuqtirish usullariga ham bog‗liqdir. Shu bois tajriba turi, jinsi va 
og‗irligi bir xil bo‗lgan jonivorlar ustida o‗tkaziladi. Bunday tajribalarda 
bakteriyalarning 18-24 soatlik ekmasidan foydalaniladi; ekma bundan 
eskiroq bo‗lsa o‗lik hujayralar ko‗proq bo‗lganligi tufayli tajriba yaxshi 
chiqmaydi. DLM ni aniqlash uchun o‗tkazilgan tajriba natijalarini 
quyidagi 13-jadvalga ko‗rsatilgan tartibda bayon qilish mumkin.
Ba‘zan o‗rganilayotgan material tarkibidagi ayrim mikroorga-
nizmlarni ajratib olishda ham tajriba jonivorlaridan foydalaniladi. 
Ayniqsa, virusli kasalliklar rikketsiozlarni qo‗zg‗atuvchi mikroor-
ganizmlar oddiy ozuqa muhitiga ekish orqali aniqlanmaydi. Bunda 
tajriba jonivorlariga o‗sha materialni yuqtirish yo‗li bilan mikroor-
ganizm borligi aniqlanadi. Bundan tashqari, turli xil mikroorganizmlar 
bilan zararlangan material tarkibidan toza patogen mikroblarni ajratib 
olishda, mikrob toksinlari (DLM – toksini, dermonekratit ta‘sirini 
aniqlash va h.k.)ning ta‘sirini o‗rganishda, ayrim yuqumli kasalliklarni 
tajriba yo‗li bilan qayta tiklashda ham tajriba jonivorlaridan foy-
dalaniladi. Ayniqsa, antibiotiklar, kimyoterapevtik va immunologik 
preparatlarning effektivligini sinab ko‗rish maqsadida ayrim yuqumli 
kasalliklarni sun‘iy ravishda qo‗zg‗ash va yuqorida nomi zikr qilingan 
preparatlarni sinab ko‗rish ahamiyatga ega. Sinov uchun tajriba 
jonivorlarini tanlashda ularni tekshirilayotgan kasallik qo‗zg‗atuvchi 
mikroblar ta‘siriga moyilligini hisobga olish zarur.

---

204