K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

3 - guruqga bеriladigan vazifalar: 
1. Mikroblarning zahar hosil qilish haqida nimani bilasiz? 
2. Yorug‗lik beruvchi fotogen mikroorganizmlar haqida gapirib 
bering. 

---

97 
3. Mikroorganizmlarning fermentlari haqida gapirib bering. 
4. Xushbo‗y hid hosil qiluvchi mikroorganizm haqida gapirib 
bering. 
3. “Interaktiv usul.”
Talabalar mavzu bo‗yicha kompyuter 
yordamida audio, video materiallar bilan tanishadilar. 
6. O„quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ish.
1.Mikroorganizmning proteolitik faolligini aniqlash. 
2.Mikroorganizmlarning saxarolitik faolligini aniqlash. 
3.Stafilokokklarning pigment hosil qilishini aniqlash. 
7.Talabalarning o„z ustida ishlash uchun lozim bo„lgan metodik 
qo„llanmalar (nazariy qo„llanmalar). 
1
.
Mikroorganizmlarning fermentlari.
 
 
Mikroorganizmlar turli organik moddalarni kimyoviy ravishda 
parchalab, shu yo‗l bilan oziqlanadi va ba‘zilari shu jarayon natijasida 
nafas ham oladi. Parchalangan organik moddalarni qabul qilib, so‗ngra u 
moddalarni mikrob o‗z hujayrasida qaytadan sintez qiladi va undan 
mikrob o‗z tanasining ayrim qismlarini tuzadi. Mikroorganizmlarning 
murakkab organik moddalarni parchalashi va ularni qaytadan 
sintezlashida moddalarni turli fermentlari yordam beradi. Fermentlar 
ikki turga bo‗linadi: 
a) Ektofermentlar-ektoenzimlar;
b)Endofermentlar endoenzimlar.Mikroblar o‗z faoliyati davrida 
ektofermentlarni oziqlantiruvchi muhitga ajratadi, ular bakterial filtrdan 
o‗tadilar. Ular murakkab oziq moddalarini (oqsillar, kraxmallar, 
klechatka) parchalab, mikroblar hazm qilish uchun tayyorlaydi. 
Endofermentlar hujayra protoplazmasi bilan mustahkam bog‗liq 
bo‗lib,faqat hujayra ichiga kirgan oziq moddalarni parchalaydi va ularni 
hujayraning asosiy qismlariga aylantiradi.Fermentlar (termolabil)yuqori 
temperaturaga chidamsiz bo‗ladi, lekin ularni ta‘suroti spesifikdir. 
Masalan,laktaza fermenti faqat laktozani parchalaydi va boshqa disa-
xaridlarga ta‘sir etmaydi
.
Fermentlar o‗rtacha 60° issiq temperaturada 
aktiv bo‗ladi va 100° issiqlikda ular parchalanadi. Fermentlar ko‗sata-
digan ta‘sirga ko‗ra gidrolazalar, desmolazalar, oksidoreduktazalar va 
izomerazalar kabi bir necha guruhga bo‗linadi. 
Gidrolaza fermentlari polisaxaridlarni, disaxaridlarni,lipidlarni va 
oqsillarni parchalaydi. Bu guruhga karbogidraza, esteraza, amidaza, 
proteaza va boshqa fermentlar kiradi. 

---

98 
Karbogidraza fermentlarini ko‗pchilik mikroorganizmlar hosil 
qiladi va tashqi muhitdagi klechatkani, kraxmalni va boshqa polisa-
xaridlarni di- yoki monosaxaridlargacha parchalaydi. Bulardan quyidagi 
fermentlar muhim ahamiyatga ega. Sellyuloza(setaza).Buni sellyulozani 
parchalovchi aerob va anaerob mikroblar hosil qiladi.Sellyulozani 
sellobiazagacha parchalaydi. Amilaza kraxmalni mal‘tozagacha parcha-
laydi. (bu fermentni ko‗pchilik mog‗or zamburug‗lar va bakteriyalar 
ajtadi);pektinaza- upektin moddalarini parchalab (o‗simlikning hujay-
rasidagi modda) ularni laktoza, ksiloza, sirka va galakturon kislotalariga 
aylantiradi.Bu ferment juda ko‗p bakteriya turlarida va mog‗or 
zamburug‗larida borligi aniqlangan. Yana mal‘toza,saxaraza, laktaza va 
boshqalar karbogidrolazalar guruhiga kiradi; esterazalar (murakkab 
efirlarning fermentlari)esa kislota va spirtlar orasidagi efirli bog‗lanishni 
parchalaydi. Bu guruh fermentlariga lipaza, pektaza, fosfatazalar kiradi. 
Amidazalar-bu aminokislotalarni va amidni parchalovchi va 
sintezlovchi fermentlardir.Masalan, ureaza fermenti mochevinani 
amiyak va karbonat angidrid gaziga parchalaydi. 
Proteazalar–oqsil moddalarining fermentlari bo‗lib, ular oqsil va 
polipeptidlarni parchalaydi. Bularga proteinazalar, transferazalar, 
peptidazalar kiradi. 
Dismolaza fermentlari-bu gruppaga kiruvchi fermentlar murakkab 
organik birikmalar molekulasidagi karbon atomlarining bir-biri bilan 
bog‗lanishini uzadi, ya‘ni murakkab organik birikmalarni chuqurroq 
parchalaydi.Bularga al‘dolaza va karboksilaza fermentlari kiradi. 
Oksireduktazalar–oksidlab 
tiklash 
fermentlari. 
Bu 
guruh 
fermentlari xujayraning nafas olish jarayonida vodorod va kislorod 
tashishni aktivlashtiradi.Bularga degidrogenaza, oksidaza, peroksidaza 
va katalazalar kiradi. 
Oksidazalar aerob degidrogenazalar bo‗lib organik birikmalarni 
oksidlaydi va molekulyar kislorodni aktivlaydi. 
Peroksidaza – oksidlovchi ferment vodorod peroksidi yoki organik 
peroksiddagi kislorodni aktivlashtiradi, natijada aktivlashgan kislorod 
spesifik muhitni oksidlaydi. 
Katalaza vodorod peroksidni suv va malikulyar kislorodga 
parchalaydi.Izomerazalar moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga 
ega bo‗lgan turli organik birikmalarni izomerizatsiyasini tezlatadi. 
Mikroorganizmlar fermentlar yordamida bitta katta miqdordagi 
organik va anorganik moddalarni parchalaydi. Bakteriya va zambu-
rug‗larni ferment hosil qilish xususiyati bor shuning uchun sanoatda 

---

99 
sirka, sut, shavel, limon kislotalari tayyorlashda,sut mahsulotlari (qatiq, 
qimiz), vino, pivo, selos tayyorlashda ulardan keng foydalanadi. 
Baktiriyalarni spesifik ferment hosil qilishiga qarab ularning turini, 
variantini,shtammini va boshqalarni diferensiatsiyalash mumkin. 
Shu maqsadda kontrol mikroblar kulturasi turli karbon suvli oziq 
muhitlariga ekiladi,so‗ngra karbon suvida mikroblarni qaysi biri oziq 
muhitda o‗sayotgan bakteriyalarni fermentlari ta‘siri bilan parcha-
langanligi va kislota ham gaz hosil qilganligi hisobga olinadi. 
Ichak tayoqchasi bakteriyalari guruhini biokimyoviy belgilarga 
qarab paratif bakteriyalaridan ajatish mumkin.Streptokokklar , ferment 
hosil qilish xususiyatlariga qarab , ularni patogen anaeroblar va boshqa 
mikroblarning turini aniqlash mumkin.