K o m p o z it s io n m a t e r ia L l a r t u z IL ish I 3- §. K om p ozitsion m ateriallar holati, tuzilishi va xom ashyosi

5-jadvaI
D iam et
r
(m km )
Ishlov berish
M ustahkam lik
Solishtirm
a sinish 
energiyasi
0
‘rtach
a:i
(G Pa)
C O V -Farq
koeffisienti1’
(% )
142
Ishlovsiz
3,8
10
1,0
406
Ishlovsiz
2,1
14
0,3
382
K im yoviy
polirovka
4,6
4
1,4
382
T erm ik ishlov
+kim yoviy
polirovka
5,7
4
2,2
M e ta ls 3 7 , N o . 6 , 1 9 8 5 , a p u b li c a t io n o f T h e M e ta llu r g i c a l S o c ie ty , W a r r e n d a le . P A
3 7

---

a- nam una uzunligi = 25 mm;
b- farq koeffisienti = standart cheklanish /o‘rtacha korsatkich
U glerod tolalar va ularning q o ila n ilish i.
U glerod - yengil, kichik zichlikga eg a elem entdir. U ning zichligi 
2,268 g/sm 3. U glerod turli kristall form alarda uchraydi. K atta qiziqish 
grafit strukturasiga qaratilm oqda, grafitda uglerod atom lari geksagonal 
qatlam lar k o ‘rinishida jo ylashgan . O lm os ham o 'z o ‘rnida m uxim dir: 
uglerod atom lari uch o ic h a m li konfiguratsiya shaklida joy lash gan
b o i i b , ju d a kichik struktura egiluvchanligiga ega. Y angi uglerod 
k o ‘rinishlarida biri - fullerenlar, m olekulyar tarkibi C 60 yoki C70; 
nanotrubkalar - c h o 'z iq fullerenlardir.
U glerod tolalari - yuqori m ustahkam lik va m exanik xossalarni 
term ik stabilligi bilan harakterlanadi; ular inert sharoitda sintetik 
organik tolalarni yuqori haroratda ishlov berish usuli yordam ida 
olinadi (viskoza, poliakrilnitril); dastlabki xom ashyo turiga qarab turli 
uglerod tolalar olish m um kin: iplar, sim , m ato, lenta, voylok; 
alyum iniy va m agniyni arm irovka qilish uchun q o ila n ila d i.
U glerod tola ilk bora X lX -asr oxirida Tom as Edison tom inidan 
lam palarda ishlatish m aqsadida paxta tola holatidagi sellyulozadan 
olingan. Y angi turdagi yuqori elastik uglerod tolalar 1961 yilda 
Y aponiyada S hindo tom onidan poliakrilonitril (PA N ) tolasidan 
olingan, bunday tolalarni elastiklik m oduli 170 G Pa tashkil etgan.
G rafit shaklidagi uglerod kuchli anizotrop xususiyatlarga ega: 
ag ar qatlam tekisligida Y ung m odulining nazariy qiym ati 1000 GPa 
b o is a , С o 'q i atrofida m odul 35 G P a ga teng. G rafit strukturasi zich 
taxlangan b o i ib , b o g ia rn in g m ustahkam ligi m aterialning m odul 
qiym atini 
ifodalaydi (14-rasm ). D em ak, qatlam lardagi uglerod 
orasidagi o ‘ta m ustahkam b o g ia n is h la r elastiklik m odulini ju d a
yuqori qiym atini belgilaydi, lekin q o ‘shni qatlam lar orasidagi kuchsiz 
V an-D er— V aals b o g ‘anishlar ushbu y o ‘n alishda m odulning kichik 
k o ‘rsatkichiga olib keladi.
Uglerod tolani ishlab chiqarishda asosiy m aqsad - tola o ‘qi 
geksagonal tekisliklar y o ‘nalishida joylashgan b o iish i kerak. Yuqori 
Yung modulli uglerod tolalari ishlab chiqarish uchun birlamchi organik 
tolalarning birinchi bosqichida karbonizatsiya qilinadi, keyingi bosqichda 
esa grafitizatsiya jarayonlari yordam ida ishlab chiqariladi. Birlamchi 
organik tola - bu karbonizatsiya jarayonida erimaydigan maxsus tekstil

---

polim er toladir. Bu organik tola uzun zanjirli molekulalardan tashkil 
topgan bo‘ladi ( 0 ,M mm- cho‘ziq holatdagi uzunligi). Bu tolalar asosan 
past mexanik xossalarga ega b o iib , asosan birlamchi tola sifatida 
poliakrilonitril (PAN) keng qollaniladi. Undan tashqari sun'iy ipak va 
smola, polivinil spirti, poliim idlar va fenollar asosida olingan tolalar ham 
karbonizatsiya qilinishi mumkin.