K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

dvigatel detallarining yemirilishiga ta’siri. 
Shu bilan birgalikda, to‘yingan bug‘ bosimi yuqori bo‘lgan 
yonilg‘ilarni  ishlatish  maqsadga  muvofiq  emas,  chunki  ta’min-
lash tizimida bug‘ tiqini hosil bo‘lishi mumkin. Buning natijasida 
silindr larning to‘ldirilishi pasayadi va oqibatda dvigatelning quv-
vati pasayadi. Bundan tashqari, benzinni saqlash va tashish vaqtida 
uning ko‘p qismi bug‘lanib isrof bo‘ladi. 

---

36
2. 5. Yonilg‘ining normal va detonatsion yonishi
Yonilg‘ining yonishi dvigatelda sodir bo‘ladigan asosiy ja-
rayondir.  Dvigatelning  texnik­iqtisodiy  ko‘rsatkichlari  silindrda 
yonilg‘ining yonish jarayoni qanday kechishiga bog‘liq. Yonish ja-
rayonining to‘g‘ri kechishi bir qator omillarga bog‘liq. Jumladan, 
dvigatelning konstruktiv xususiyatlari, yonilg‘ining kimyoviy 
tarkibi, ishchi aralashmaning tarkibi, bosim va harorati, uchqun 
berilishi va boshqalar. 
Siqish taktining oxirida svechadan uchqun chiqqanida alanga-
lanishdan oldin yonilg‘ining oksidlanish reaksiyalari sodir bo‘ladi 
va dvigatelning yonish kamerasidagi ish aralashmasi o‘t oldirish 
svechasi yaqinida yona boshlaydi. Ish aralashmasining yonishi va 
yonish jarayoni normal kechganida yonilg‘ining bir qismi alanga-
lanib, alanga frontining siljishi ishchi aralashmaning issiqlik o‘tka-
zuvchanligi, issiqlik uzatish va nur tarqatish hisobiga kengayib 
boradi (2. 8- rasm). 
Yonish natijasida bosim oshadi va aralashmaning yonmagan qis-
mi alanga oldiga siljiy boradi. Normal yonishda alanga 25–40 m/s 
tezlikda tarqaladi. Yonish tezligi harorat va bosim ko‘tarilishi, 
shuningdek, ishchi aralashma biroz quyuqlashishi bilan yana-da 
ortadi. Yonish tezligining maksimal qiymati havoning ortiqchalik 
koeffitsiyenti  (α/0,93–0,95)ga to‘g‘ri keladi. 
Normal yonishda butun yonish davrida yonish tezligi taxminan 
bir xil bo‘ladi, dvigatel silindridagi bosim esa yonish mahsulla-
rining kengayishi natijasida asta-sekin ortadi va y. ch. n. yaqinida 
maksimal qiymatga erishadi. Porshen p. ch. n. ga qarab siljiydi, 
yonish mahsullari egallagan hajm kengayadi, natijada dvigatel 
ravon va normal ishlaydi. 
Dvigatel tirsakli valini aylanish chastotasining oshib borishi ish-
chi aralashmani uyurma to‘lqinli harakatini kuchaytiradi, bu esa 
alanga fronti sirti va yonish tezligini oshiradi. Dvigatel si lindrida 
aralashmani normal yonishida bosim bir tekisda o‘sib boradi 
(2. 8- rasm). 
37
2. 8- rasm. Ish aralashmasining yonish sxemasi:
1 – yongan aralashma; 2 – alanga fronti; 3 – alangasiz yonish zonasi; 
4 – yonmagan aralashma. 
Ba’zi hollarda (ayniqsa, siqish darajasi yuqori bo‘lgan 
dvi      gatellar  uchun  noto‘g‘ri  benzin  tanlanganida)  yonish  jarayoni 
kes  kin o‘zgarishi mumkin. Yonuvchi aralashmaning bosimi va 
haro  ra  tining ko‘tarilishi yonish tezligini oshirishi mumkin. Bunda 
chala yongan yonilg‘i uglevodorodlarining oksidlanish jarayoni 
tez lashadi  (3- va 4- zonalar), normal yonish tartibi buzilib, portlab 
yonishga o‘tish, ya’ni detonatsion yonish sodir bo‘lishi mumkin. 
Detonatsion  yonishda  alanga  frontining  tarqalishi  (4-  zona) 
juda katta tezlikda 1500–2500 m/s kechadi. Yonish kamerasining 
bo‘shlig‘i katta bo‘lmaganligidan elastik detonatsion to‘lqinlar 
yonish kamerasi devorlariga takror-takror uriladi va ulardan qaytib, 
dvigatelni tebratadi, bunda detonatsiya uchun xos bo‘lgan metall 
ovozi chiqadi. 
Yonilg‘ini portlab yonishidan uning bir qismi yonishga ulgura 
olmaydi va chiqarish trubasidan qora tutun chiqishiga sabab bo‘la-
di. Qizdirilgan gazlarning yonish kameralari devorlariga urilishi 
natijasida issiqlik tarqatish kuchayadi, bu esa dvigatelning qizishiga 
va quvvatining pasayishiga sabab bo‘ladi. Dvigatel notekis ishlay-

---

38
di, porshen, klapanlar va porshen halqalari kuyadi, silindr-porshen 
guruhi detallari hamda tirsakli val podshipniklarining vkladishlari 
yeyilishi tezlashadi. 
Detonatsiya  jarayonining  jadalligi  ishchi  aralashmaning  qan-
day qismi portlab yonishiga bog‘liq. Ishchi aralashmaning 5 foizi 
portlab yonishi bilanoq kuchsiz detonatsiya hosil bo‘ladi (bunday 
detonatsiya boshqa silindrlarga o‘tmasligi aniqlangan); ishchi ara-
lashmaning 10–12 foizi portlab yonganida o‘rtacha shiddatli deto-
natsiya; 18–20 foizi portlab yonganida esa kuchli detonatsiya hosil 
bo‘ladi. Kuchli detonatsiya boshqa silindrlarga tarqaladi, natijada 
dvigatel  detallari  tez  yeyiladi,  yonilg‘i  ortiqcha  sarflanadi,  hatto 
dvigatelni ishdan chiqarishi ham mumkin. 
Benzinning kimyoviy tarkibi detonatsion yonishning asosiy sa-
babi  hisoblanadi.  Detonatsion  yonish  jarayoni  organik  peroksid li 
birikmalar hosil bo‘lish nazariyasi asosida tushuntiriladi. Bu nazari-
yaga binoan kislorod molekulalari oksidlanish davrida uglevodorod 
radikaliga batamom birikadi va quyidagi tipdagi peroksidli birik-
malar hosil qiladi: dialkil-peroksid yoki gidroperekis. Bunda yo-
nish ikki fazaga bo‘linadi. Birinchi fazada harorat va bosim oshi-
shi natijasida uglevodorodlar alangasining oldi oksidlanishi bilan 
xarakterlanadi, ikkinchi fazada alangali yonish davom etadi. Bu 
fazada aralashma yonishi va alanga fronti hosil bo‘lishi natijasida 
oksidlanish tezligi keskin oshadi va aralashmaning yonmagan qis-
mida harorat hamda bosim yana-da oshadi. Aralashma yonishining 
kengayishi natijasida oksidlanish tezligi to‘zonli xarakterga o‘tadi 
va uning konsentratsiyasi aralashmaning yonmagan qismida kritik 
miqdorni tashkil etadi. Mana shu paytda aralashma portlab yona-
di, ya’ni detonatsiya bilan yonadi. Bu holda alanganing tarqalish 
tezligi sakrashsimon oshib boradi va tovush tezligidan oshib keta-
di. Bu paytda hosil bo‘lgan zarba to‘lqinlari alanga frontidan o‘zib 
ketmaydi, u bilan to‘g‘ri mos qo‘shilib detonatsiya to‘lqinlarini 
kuchaytiradi. 
Ishchi aralashmaning normal yonishida ham peroksidli birikma-
lar hosil bo‘ladi, ammo ularning konsentratsiyasi aralashmaning 
yonmagan qismida kritik miqdorga ega bo‘lmaydi. 
39
Dvigatelning ish sharoitini o‘zgartirish yo‘li bilan detonatsiyani 
birmuncha kamaytirish mumkin, lekin butunlay yo‘qotib bo‘lmay-
di. Detonatsiya bo‘lmasligi uchun har bir turdagi dvigatel uchun 
benzinni to‘g‘ri tanlash lozim. 
2. 6. Benzinning detonatsiyaga chidamliligini baholash
Benzinning detonatsiyaga chidamliligi (detonatsiyaga qarshi 
turg‘unligi) deganda, yonuvchi aralashmani dvigatel sharoitlarida 
siqishda detonatsiya hodisasining yuzaga kelishiga yonilg‘ining 
qarshilik ko‘rsatish xususiyati tushuniladi. U yonilg‘ining ok-
tan soni bilan belgilanadi. Oktan soni – bu izooktanning normal 
geptanli etalon aralashmadagi (detonatsiyaga turg‘unligi jihatidan 
sinalayotgan yonilg‘iga teng) foiz (hajm bo‘yicha) miqdoridir. Izo-
oktan yuqori, normal geptan esa past chidamlilikka ega. Shuning 
uchun yonilg‘i detonatsiyaga qancha yaxshi qarshilik ko‘rsata olsa, 
uning oktan soni shuncha yuqori bo‘ladi. Yonilg‘ining oktan soni 
laboratoriya sharoitlarida siqish darajasini o‘zgartirish mumkin 
bo‘lgan hamda detonatsiya boshlanishini aniqlaydigan moslama 
bilan jihozlangan maxsus UIT–65 ichki yonuv dvigatelida motor 
usulida aniqlanadi. 
Benzinlarning detonatsiyaga chidamliligi aniq etalon bilan so-
lishtiriladi. Izooktan C
8
H
18
 izomer tuzilishiga ega bo‘lgan para-
fin  qatoridagi  uglevodoroddir. Uning detonatsiyaga chidamliligi 
yuqori bo‘lib, oktan soni 100 birlik sifatida qabul qilingan. Izook-
tan siqish darajasi juda yuqori bo‘lgan dvigatellardagina detonatsi-
yalana boshlaydi. 
Geptan C
7
H
16
 ham parafin qatoridagi uglevodorod bo‘lib, zan-
jirsimon normal tuzilishga ega. Geptan kuchli detonatsiyalana-
di, uning detonatsiyaga chidamliligi 0 ga teng. Buni etalon bilan 
aralashtirib, detonatsiyaga chidamliligi 0 dan 100 gacha bo‘lgan 
yonilg‘i olish mumkin. Demak, oktan soni benzinlarning detonatsi-

---

40
yaga chidamliligini bildiruvchi shartli o‘lchov birligidir. Yuqorida-
gi fikrlarga ko‘ra, tarkibida 24 foiz geptan va 76 foiz izooktandan 
iborat aralashmaning detonatsiyaga chidamliligi, ya’ni oktan soni 
76 ga teng bo‘ladi. 
Tekshirish quyidagicha bajariladi. Bir silindrli dvigatelga oktan 
soni aniqlanishi kerak bo‘lgan benzin quyiladi. Dvigatel standart 
rejimda ishlatiladi, so‘ngra ish davomida siqish darajasi detonatsi-
ya bo‘lguncha asta­sekin oshirib boriladi. Detonatsiyaning jadalligi