K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................... 3
I BOB. NEFT  TO‘G‘RISIDA  QISQACHA
MA’LUMOT  VA  UNDAN  OLINADIGAN
MAHSULOTLAR.  AVTOMOBIL  YONILG‘ILARI
1. 1. Neft haqida umumiy ma’lumotlar ..................................... 9
1. 2. Neftning kimyoviy tarkibi ................................................. 10
1. 3. Neftdan avtomobil yonilg‘ilarini
olishning asosiy usullari ............................................................ 15
1. 4. Yonilg‘ini tozalash usullari ............................................... 18
II BOB. AVTOMOBIL  BENZINLARI .................................... 22
2. 1. Avtomobil benzinlariga qo‘yiladigan
ekspluatatsion talablar ............................................................... 22
2. 2. Avtomobil benzinlarining zichligi, qovushoqligi,
sirt taranglik kuchi va issiqlik sig‘imi ....................................... 25
2. 3. Avtomobil benzinlarining bug‘lanuvchanligi
va fraksion tarkibi ..................................................................... 29
2. 4. Benzinni fraksion tarkibi bo‘yicha baholash .................... 31
2. 5. Yonilg‘ining normal va detonatsion yonishi ..................... 36
2. 6. Benzinning detonatsiyaga chidamliligini baholash .......... 39
2. 7. Oktan sonini antidetonatorlar yordamida oshirish ............ 41
2. 8. Benzinning kimyoviy turg‘unligi ...................................... 43
319
2. 9. Benzinning aktiv yemirilish ko‘rsatkichlari ...................... 46
2. 10. Benzin tarkibidagi mexanik aralashmalar
va suvning miqdori ................................................................... 48
2. 11. Benzinlarning turlari va markalari .................................. 50
2. 12. Suvli benzin emulsiyalarini ishlatish .............................. 57
III BOB. AVTOMOBIL  DIZEL  YONILG‘ILARI
3. 1. Dizel yonilg‘isiga qo‘yiladigan asosiy
ekspluatatsion talablar ............................................................... 59
3. 2. Dizel yonilg‘isining qovushoqligi ..................................... 61
3. 3. Yonilg‘ining o‘z-o‘zidan alangalanishi ............................. 63
3. 4. Dizel yonilg‘isining o‘z­o‘zidan alangalanishini
oshirish uslublari ....................................................................... 66
3. 5. Dizel yonilg‘isining xiralashish va qotish harorati ........... 67
3. 6. Dizel yonilg‘isining bug‘lanuvchanligi ............................ 70
3. 7. Dizel yonilg‘isining kimyoviy tarkibi ............................... 72
3. 8. Dizel yonilg‘ilarining metallarga korrozion ta’siri ........... 74
3. 9. Dizel yonilg‘isi tarkibidagi mexanik
aralashmalar va suv ................................................................... 76
3. 10. Dizel yonilg‘isi xossalarining qurum
hosil bo‘lishiga ta’siri ................................................................ 79
3. 11. Dizel yonilg‘ilarining turlari va ishlatilishi ..................... 80
IV  BOB.  GAZSIMON  AVTOMOBIL  YONILG‘ILARI,
NEFTMAS  YONILG‘ILARNING  YARATILISHI
4. 1. Gazsimon yonilg‘ilar ........................................................ 84
4. 2. Suyultirilgan uglevodorod gazi ......................................... 89
4. 3. Siqilgan gaz ....................................................................... 92
4. 4. Ichki yonuv dvigatellari uchun muqobil yonilg‘ilar ......... 95

---

320
V  BOB.  AVTOMOBIL  MOYLARI
5. 1. Motor moylari ................................................................... 102
5. 1. 1. Moylarning olinishi va tarkibi ...................................... 102
5. 1. 2. Moyning vazifasi va turlari ........................................... 106
5. 1. 3. Moyning qotish harorati va uni pasaytirish usullari ..... 109
5. 1. 4. Moylarning qovushoqlik xossalari ................................ 109
5. 1. 5. Moyning turg‘unligi, korroziyaga qarshi
xossalari hamda moy tarkibidagi mexanik aralashmalar
va suvning miqdori ................................................................... 113
5. 1. 6. Moylarga qo‘shiladigan qo‘shilmalar ........................... 115
5. 1. 7. Dvigatellarda ishlatiladigan moylar,
ularning ishlash sharoitlari va xossalari .................................... 120
5. 1. 8. Motor moylarining markalanishi .................................. 123
5. 1. 9. Benzinli dvigatellar uchun moylar ................................ 128
5. 1. 10. Dizellar uchun motor moylari ..................................... 130
5. 1. 11. Dvigatelning ishlash jarayonida moylarning
boshlang‘ich xossalarining o‘zgarishi ....................................... 134
5. 1. 12. Motor moylarini almashtirish muddatlari ................... 136
5. 1. 13. Ishlatilgan moylarni regeneratsiya qilish .................... 137
5. 2. Transmission moylar ......................................................... 138
5. 2. 1. Transmission moylar va ularning xaususiyatlari ........... 138
5. 2. 2. Transmission moylarning markalanishi ........................ 146
VI  BOB. AVTOMOBIL  PLASTIK  SURKOV  MOYLARI
6. 1. Plastik surkov moylarining umumiy xususiyatlari ........... 152
6. 2. Plastik surkov moylarining mexanik
xususiyatlarini baholash usullari ............................................... 153
6. 3. Plastik surkov moylarining vazifasi va
ularning sifatiga qo‘yilgan asosiy talablar ................................ 155
321
6. 4. Surkov moylarining bug‘lanuvchanligi,
kolloid, mexanik va kimyoviy turg‘unligi ................................ 158
6. 5. Plastik surkov moylarining markalanishi va ishlatilishi ... 159
VII  BOB.  AVTOMOBIL  UCHUN
MAXSUS  SUYUQLIKLAR
7. 1. Dvigatellarning sovitish tizimlarida ishlatiladigan
suyuqliklar va ularga qo‘yiladigan talablar ............................... 167
7. 2. Suvni sovituvchi suyuqlik sifatida ishlatish ...................... 169
7. 3. Suvni yumshatish usullari ................................................. 172
7. 4. Past haroratda muzlaydigan suyuqliklar ........................... 174
7. 5. Gidravlik tizimlar uchun suyuqliklar ................................ 178
7. 6. Tormoz suyuqliklari .......................................................... 180
7. 7. Amortizator suyuqliklari ................................................... 186
VIII  BOB.  AVTOMOBIL  TRANSPORTIDA  YONILG‘I, 
SURKOV  MATERIALLARI  VA  MAXSUS
SUYUQLIKLARNING   ISHLATILISHINI
OQILONA  TASHKIL  QILISH
8. 1. Avtomobil transportida yonilg‘i va surkov
materiallarining ishlatilishini tashkil qilish ............................... 189
8. 2. Avtotransport xo‘jaliklarida yonilg‘i, surkov
materiallari va maxsus suyuqliklarni qabul qilish,
saqlash va tarqatishni tashkil qilish ........................................... 190
8. 3. Ishlatilgan moylarni yig‘ish, saqlash va
qayta ishlashga topshirish ......................................................... 194
8. 4. Avtotransport korxonalarida neft mahsulotlari
va texnik suyuqliklarning sifatini nazorat qilish ....................... 200
8. 5. Yonilg‘i va moylash materiallarini hisobga olish ............. 208

---

322
8. 6. Yonilg‘i va moylash materiallarining
sarfini me’yorlash ...................................................................... 210
8. 7. Yonilg‘i va moylash materiallarini tejash ......................... 213
8. 8. Yonilg‘i va moylash materiallari sifatini tiklash ............... 219
IX  BOB.  ASOSIY  EKSPLUATATSION
MATERIALLARNING  ZAHARLILIGI
VA  TEZ  ALANGALANUVCHANLIGI
(YONG‘IN  JIHATDAN  XAVFLILIGI)
9. 1. Yonilg‘i-moylash materiallari va maxsus
suyuqliklarning zaharliligi ........................................................ 222
9. 2. Yonilg‘i moylash materiallarining yong‘in
va portlash jihatdan xavfliligi va elektrlanishi .......................... 230
9. 3. Atrof muhitni muhofaza qilish .......................................... 233
X  BOB.  REZINA  MATERIALLARI .................................... 237
10. 1. Rezinalar haqida umumiy ma’lumotlar .......................... 237
10. 2. Kauchuk ishlab chiqarish ................................................ 238
10. 3. Rezina materiallar olish .................................................. 241
10. 4. Rezinaning fizikaviy­mexanikaviy xossalari .................. 247
10. 5. Rezina materiallar xususiyatlarining
harorat ta’sirida o‘zgarishi ........................................................ 257
10. 6. Eskirish jarayonida rezina
xususiyatlarining o‘zgarishi ...................................................... 262
10. 7. Rezinalar xususiyatlarining suyuqliklar
ta’sirida o‘zgarishi ..................................................................... 264
10. 8. Avtomobil shinalarini ta’mirlash uchun materiallar........ 264
323
XI  BOB.  LOK-BO‘YOQ  MATERIALLARI
VA  ULAR  ASOSIDAGI  QOPLAMLAR
11. 1. Lok-bo‘yoq materiallari haqida umumiy ma’lumotlar ... 266
11. 2. Lok-bo‘yoq qoplami hosil qilish ..................................... 267
11. 3. Lok-bo‘yoq materiallari va ular asosidagi
qoplamlarni markalash .............................................................. 271
11. 4. Asosiy lok-bo‘yoq materiallari ........................................ 273
11. 5. Gruntovka ........................................................................ 281
11. 6. Shpaklovka ...................................................................... 283
11. 7. Erituvchilar ...................................................................... 285
11. 8. Lok-bo‘yoq materiallarining sifatini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar ......................................................... 287
11. 9. Lok-bo‘yoq materiallarini ishlatishda
xavfsizlik choralari .................................................................... 291
XII  BOB.  SINTETIK  YELIMLAR,  QOPLOVCHI,
QISTIRMA,  ELEKTROIZOLATSION  VA
YOG‘OCH  MATERIALLAR
12. 1. Sintetik yelimlar .............................................................. 295
12. 2. Qoplama materiallar ........................................................ 305
12. 3. Qistirma va zichlovchi materiallar .................................. 309
12. 4. Elektroizolatsion materiallar ........................................... 311
12. 5. Yog‘och materiallar ......................................................... 312
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR ................................. 317

---

«NOSHIR»–TOSHKENT–2013
Muharrir J. Qo‘nishev
Texnik muharrir D. Mamadaliyeva
Badiiy muharrir Sh. Odilov
Musahhih S. Safayeva
Sahifalovchi S. Po‘latov
Nashriyot litsenziyasi AI № 200, 28. 08. 2011­ y. 
Bosishga ruxsat etildi 10. 09. 2013. Bichimi 60 × 84 
1
/
16
.
«Times New Roman» garniturasi. Ofset qog‘ozi.
Ofset bosma usulida chop etildi. Shartli b. t. 20,25.
Adadi 1000 nusxa. Buyurtma № 69. 
«NOSHIR» O‘zbekiston–Germaniya qo‘shma
korxonasi nashriyoti
100020, Toshkent sh., Langar ko‘chasi, 78. 
«NOSHIR» O‘zbekiston–Germaniya qo‘shma
korxonasi bosmaxonasida chop etildi
100020, Toshkent sh., Langar ko‘chasi, 78. 
K. J. MATKARIMOV, B. J. MAHMUDOV,
A. A. NORQULOV
Avtomobillarda
ishlatiladigan
ashyolar
Kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma