K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

zinning sezgirligi deyiladi. U benzinning fizik va fraksion tarkibiga 
bog‘liq. 
Detonatsiyaga  chidamliligi  izooktandan  ham  yuqori  bo‘lgan 
uglevodorodlar va ba’zi organik moddalar aniqlangan. Chunon-
chi, triptanning detonatsiyaga chidamliligi 104 birlikka, toluolni-
ki 103 ga, etil spirti va benzolniki esa 106 ga teng. Detonatsiya-
ga chidamliligi izooktannikidan past bo‘lgan uglevodorodlar ham 
bor. Ma salan, oktanning oktan soni 20 ga, dekanniki 53 ga teng. 
Demak,  xususiy  uglevodorodlar  va  organik  moddalar  dvigatelda 
izooktandan yaxshiroq ishlaydi, oktan hamda dekan esa geptandan 
yomonroq ishlaydi. 
41
2. 7. Oktan sonini antidetonatorlar yordamida oshirish
Neftni haydash va kreking usulida olingan ko‘pchilik benzin-
lar, zamonaviy avtomobil dvigatellarining detonatsiyasiz ishlashi-
ni ta’minlash uchun zarur oktan soniga ega bo‘lmaydi. Shu tufayli 
yonilg‘ining detonatsiyaga qarshi chidamliligini oshirish uchun 
maxsus usullardan foydalaniladi. 
Benzinlarning oktan sonini yonilg‘ining kimyoviy tarkibini 
o‘zgartirib yoki yonilg‘iga maxsus qo‘shilmalar – antidetonatorlar 
qo‘shish bilan oshirilmoqda. Antidetonatorlar benzinning detonat-
siyaga chidamliligini oshirish uchun unga qo‘shiladigan modda-
lardir. 
Antidetonator  sifatida  tetraetilqo‘rg‘oshin  (TEO)  Pb  (С
2
Н
5
)
4 
keng ishlatiladi, u quyuq, rangsiz juda zaharli suyuqlik bo‘lib, zich-
ligi 1,659 g/sm
3
, suvda erimaydi, neft mahsulotlarida yaxshi eriydi. 
TEQning antidetonatorli mexanizmi ta’siri quyidagicha namo-
yon bo‘ladi: qo‘rg‘oshin oksidning PbO
2
 hosil bo‘layotgan uglevo -
dorodlarning gidroperoksidlari bilan ta’sir etishi natijasida gid ro-
peroksidlar parchalanadi va oksidlanishning zanjirli reaksiyasi 
uzi      ladi.  TEQning  kamchiliklaridan  biri  shuki,  uning  yonish  kamera-
sidan to‘la chiqarib tashlashning qiyinligidadir, uni qoldiqlari yo-
nish kamerasi devorlarida, porshen tagida, chiqaruvchi klapanlar-
da, svechalar elektrodlarida qurum shaklida qolib ketadi va dvigatel 
ishini yomonlashtiradi, ishlash imkoniyatini kamaytiradi. Buni ka-
maytirish maqsadida TEQga bromli va xlorli birikmalar qo‘shiladi, 
ular qo‘rg‘oshinni chiqarib yuboruvchi deyiladi. Bu aralashma etil 
suyuqligidan iborat, tarkibiga etillangan benzinni etillanmaganidan 
ajratish uchun qo‘shimcha bo‘yoq modda ham qo‘shiladi. 
Tetrametilqo‘rg‘oshin (TMQ) Pb(CH
3
)
4
 TEQga nisbatan biroz 
afzalroqdir. Buning sababi shuki, TEQ tez parchalanadi, natijada 
hosil  bo‘lgan  aktiv  radikallarning  bir  qismi  unumsiz  sarflanadi. 
TMQning issiqlikka chidamlilik xususiyatiga ega ekanligi tufay-
li, u maksimal peroksidlar (birikmalar) hosil bo‘lgan paytda par-

---

42
chalanib, zanjirli reaksiyani to‘xtatadi. TEQ va TMQdan samarali 
foydalanish uchun antidetonatorlar tarkibiga marganes birikmalari 
kiritiladi. 
Hozirgi kunda etillangan benzinlarni yuqori oktanli benzinlarga 
almashtirish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Chet elda shunday 
yuqori  oktanli  benzinlardan  trebutilmetilli  efir  (TBME)  ishlatil-
di, u izobutenni metanol bilan ta’sir etish yo‘li bilan olingan. Efir 
55°C da qaynaydi, uning oktan soni tadqiqot usuli bilan 115–135, 
motor usuli bilan 98–100 ga teng. U zaharli emas, benzinda yaxshi 
eriydi, suvda yomon eriydi. Benzinga 11 foizli TBME qo‘shilsa, 
etillanmagan АИ–93 benzini olinadi va unga yana 15–20 foiz past 
oktanli komponentlar qo‘shish mumkin. Bunda dvigatelning yur-
gizish harorati 8–12°С ga pasayadi va chiqarilgan gazning zaharli­
ligi pasayadi. Efirning yonish issiqligining pastligiga (35200 kJ/kg) 
qaramasdan, dvigatelning tejamkorligi pasaymaydi. 
Agarda oktan soni 100 dan yuqori bo‘lsa, bu izooktanga yana 
ma’lum miqdorda tetraetilqo‘rg‘oshin antidetonatori qo‘shib deto-
natsiyaga turg‘un ekvivalent aralashma hosil qilinganligini ko‘rsa-
tadi. Masalan, benzinning oktan soni 110 ga teng bo‘lsa, benzinning 
detonatsiyaga chidamliligi izooktanga teng va unga qo‘shimcha 
(hajmi bo‘yicha) 10 foiz tetraetilqo‘rg‘oshin aralashtirilganligini 
bildiradi. 
TEQ va TMQga nisbatan samarali bo‘lgan, tarkibiga marganes 
birikmalari kiruvchi antidetonatorlardan ham foydalanilmoqda. 
Bunday antidetonatorlar jumlasiga siklopentadiyeniltrikarbonil-
marganes C
5
H
5
Mn(CO)
3
 ЦТМ va uning gamogeni metilsiklopenta-
diyeniltrikarbonilmarganes CH
3
C
5
H
4
Mn(CO)
3
 МЦКМ kiradi. Ular 
toza benzinlarning detonatsion chidamliligini oshirish bilan birga, 
tarkibida TEQ bo‘lgan benzinlarning ham detonatsiyaga chidamli-
ligini oshiradi. 
43
2. 8. Benzinning kimyoviy turg‘unligi
Benzin tarkibidagi komponentlarning kimyoviy ta’sirlashishi, 
avvalambor, to‘yinmagan uglevodorodlarning oksidlanishi nati-
jasida, benzin o‘z xususiyatlarini o‘zgartirishi mumkin. Termik va 
katalitik kreking usulida olingan benzinlarni tashish va saqlashda 
benzin tarkibidagi olefinlar oksidlanadi va naften kislotalar hamda 
smolalar hosil qiladi. Natijada ma’lum vaqt o‘tishi bilan benzin-
ning kislotaliligi ortadi va rangi dastlab sariq, keyinchalik esa och 
jigarrang tusga kiradi. Shu bilan birga, benzin saqlanayotgan idish 
devorlarida smolasimon moddalar qatlami hosil bo‘ladi. 
Yonilg‘i tarkibidagi smolalar yonilg‘i baklariga va quruvlar 
devorlariga o‘tiradi, karburatorli dvigatellar jiklorlarini berkitib 
qo‘yadi. Smolali birikmalar karburatorli dvigatellar chiqarish 
kollektorlarining issiq devorlarida, klapanlar va porshenlar tubida, 
yonish kamerasida, porshen ariqchalarida va boshqa joylarda ham 
to‘planadi. Qurumlar ko‘p to‘planganda dvigatel detallarining ye-
yilishi ortadi, yonilg‘ining yonish jarayoni yomonlashadi, yonilg‘i 
sarfi ortadi, ba’zan dvigatel butunlay ishdan chiqadi. 
Yonilg‘ining oksidlanish va smolalar hosil bo‘lishiga moyilligi