K arim a q osim ova

limon
  tipida 
limonzor,  suvchi
 tipida 
bo'zchi
 kabi. 
Tilda yangi  so'znin g  paydo bo'lishi  o 'z id a n   keyin  bir xil  o'zakli  so'zlar 
guruhining  hosil  bo'lishiga  sabab  bo'ladi: 
ishli,  ishsiz,  ishchi
  kabi.
Boshlang'ich  sinflarda  tilning  rivojlanishi  haqidagi  m asala  maxsus 
o'rganilm aydi. Tilga jam iyatning rivojlanishi bilan bog'liq holda rivojla- 
nadigan  hodisa  sifatida  ilmiy  qarashga  zam in  yaratish  m uhim   ah a­
miyatga ega.  T ilning leksik  tom on i  boshqalariga  nisbatan  harakatchan, 
tez  rivojlanadigan  bo'lgani  u ch u n ,  til  leksikasi  m isolida  boshlang'ich 
sinf  o'quvchilari  saviyasiga  m os  ravishda  jam iyatning  rivojlanishi 
bilan  bog'liq  holda  tilning  ham   rivojlanishi  tushuntiriladi.  Tilning 
leksik  tarkibida  yuz  berayotgan  o'zg arish lar  yuzasidan  o'qituvchi  va 
o 'quvchilam ing  kuzatishlari  bolalarda  dunyoni  bilish  haqidagi  tasav- 
vurini  shakllantirishga  mos  m aterial  beradi.
Kichik  yoshdagi  o 'quvchilam ing  tilni  o'zlashtirish  jarayonini  tek­
shirish  shuni  ko'rsatadiki,  tilga  ilmiy  qarash  asoslarini  shakllantirish 
lining  m uhim   bog'lanishlarini  bilishga  ham   yordam   beradi.  Xususan, 
o 'quvchilam ing  so'zning  tovush  to m o n i  bilan  uning  leksik  m a’nosi, 
so'zning  m orfemik  tarkibi  bilan  leksik  m a ’nosi,  so'zning  gram m atik 
m a’nosi  bilan  uning  m a’lum  so 'z   turkum iga  tegishliligi  o'rtasidagi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bog'lanish  kabilarni  bilib  olishi  shu  m aqsadga  xizmat  qiladi.  Bu 
bog'lanish  tilning  fonetik,  leksik,  so ‘z  yasalishi  va  gram m atik  to- 
m onlarining  bir-biriga  ta ’sir  qilishini  xarakterlaydigan  um um iy 
bog‘Ianishlarning  xususiy  k o ‘rinishi  hisoblanadi.  Shuni  ta ’kidlash 
kerakki,  o ‘quvchilam ing xarakterli  bog'lanishlarni  tushuntirishlari tilni 
egallash  nuqtai  nazaridangina  emas,  balki  dunyoqarashlarini  shakl- 
lantirishda  ham   katta  aham iyatga  ega.
Tildan  bilim   berishda 
0
‘quvchilarning  hayotiy  tajribasiga  tayanish 
m uhim dir.  O 'q itu v ch i  nazariy  xarakterdagi  um um lashtirish  zarur 
bo'lgan  daliliy m ateriallarni yig'ish  bosqichida ham ,  berilgan  bilim larni 
amaliyotga  tatbiq  etish  uchun  ham   bolalam ing  hayotiy  tajribasiga, 
nutqqa  oid  am aliyotiga tayanadi.  Tilga oid bilim ni  o'rganish  natijasida 
o'quvchilar  n u tq   faoliyatining  sifati  o'zgaradi,  ongliligi  ortadi.  Tilni 
o'rganishni  hayot  bilan  bog'lash  dunyoning  moddiyligini  tushunishga 
asos yaratadi.  Bu bilan bir paytda ona tili  darslarining asosiy vazifalari- 
dan biri b o 'lm ish o'quvchilarda to 'g 'ri  kuzatish va o 'z  fikrlarini  og'zaki 
va  yozm a  shaklda  aniq  bayon  etish  ko'nikm asini  o'stirish  masalasi 
hal  qilinadi.  B unda  o'qituvchidan  o'quvchilarda  dialektik  fikrlash 
ko'nikm asini  shakllantirishga  alohida  e ’tib o r  berish  talab  etiladi.
Dialektik  tafakkur  keng  m a’noda  hodisalarning  boshqa  hod isa­
lar  va  jarayonlarga  bog'liqligini  hisobga  olib,  ularni  h a r  to m o n lam a 
mavjud  belgilari  yig'indisi  bilan  rivojlanishda  ko'rish  k o'nikm asin i 
ta ’riflaydi.  Tafakkurning  bunday  sifati  o 'q uvchilarda  asta-sekin 
shakllana  b oradi  va  o 'z   navbatida,  ular  kuzatish  jarayonida  dalil- 
larni  topish,  ularni  tahlil  qilish  va  o'rganiladigan  hodisalarning 
ayrim  to m onlari  o 'z a ro   bog'liqligini  aniqlash,  taqqoslash  va  u m u m ­
lashtirish  k o 'nikm asin i  egallab  boradilar.  Keyingi  yillarda  o 'q u v - 
chilarning  o 'q u v   faoliyati  tobora  izlanish  xarakteriga  ega  b o'lm o q d a. 
Tilni  o 'rg an ish d a  boshlang'ich  sinf  o'quvchilari  uchun  ayrim   qoida 
va  aniqliklam i  yodlab  olish  emas,  balki  atrofdagi  hayotni  kuzatish 
asosida  o 'q u v ch ilam in g   o'zlari  „topgan"  yoki  adabiy  m anbalardan 
tayyor olingan  til  m aterialini  maqsadga  m uvofiq  analiz va sintez  qilish 
yetakchi  hisoblanadi.  O 'rganiladigan  gram m atik  va  so 'z   yasalishiga 
oid,  leksik  tushu nch alarnin g   mavjud  belgilarini  aniqlash  jarayonida 
faol  qatnashish,  bilib  olingan  dalillarni  o'xshash  va  farqli  to m o n d an  
qiyoslash,  shuningdek,  o'rganilgan  nazariy  bilim larni  har  xil  nutqiy 
faoliyatga  ijodiy  tatbiq  etish  —  bularning  barchasi  o'qu vch ilard a  d i­
alektik  fikrlash  ko'nikm asini  o'stirish  uchun  zam in  va  sh art-sh aro it 
yaratadi.  B unda  m uhim   om illardan  biri  o 'q u vchilam ing  aqliy  fao-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

liyatini  o 'qituvch i  to m o n id an   m aqsadga  muvofiq  boshqarish,  u lard a 
orfografik,  gram m atik  yoki  leksik-uslubiy  vazifalarni  hal  qilishning 
um um iy  m etodlarini  shakllantirish  hisoblanadi.
O na  tilini  o 'rganish   jarayonida  o 'q u v ch ilarda  ilmiy  dunyoqarash 
asoslarini  shakllantirish  m asalasini  hal  qilishda  m aktabda  o n a   tilini 
o'rgatishga  asos  bo'ladigan  m aterial  alohida  qim m atga  ega.  M aterial- 
ning  g'oyaviy  yo'nalishi  va  badiiy  ifodaliligi  o 'q uvchilam ing  fikrlash 
faoliyatiga,  his-tuyg'ulariga  ta ’sir  etadi,  atro f-m uhit  haqidagi  b ilim - 
larini  kengaytiradi,  tilga  va  uni  yaratgan  xalqqa  qiziqishini  tarbiya- 
laydi,  o 'quvchilam ing  um um iy  taraqqiyoti  darajasini  o 'stirad i  va 
ularning shaxsiy sifatlarining,  dunyoqarashlarining shakllanishiga t a ’sir 
ko'rsatadi.  Keyingi  yillarda  m aktab  ona tili  darsliklari  va  o'q itu v ch ilar 
uchun  nashr  qilingan  q o'llan m alar  m ateriali  m azm uniga  qo'yilgan 
talablar  anchagina  ortdi.  M aterialning  asosiy  m ezoni  m atn  va  alohida 
gaplarning  bilim ni  boyituvchi  qim m ati,  leksik-uslubiy  aniqligi,  m avzu 
jih atdan   xilm a-xilligi,  hayotning  turli  tom onlari  bilan  bog'lanishi, 
m atnlarning  g'oyaviy-m avzuviy  yo'naltirilganligi,  kichik  yoshdagi 
o'quvchilarga  m osligidir.
Shunday  qilib,  tilni  o'rganish  jarayonida  kichik  yoshdagi  o 'q u v ­
chilarda  ilmiy  dunyoqarash  asoslarini  shakllantirishga  o'qituv chin ing  
m etodologik  yondashuvi,  o'qu v ch ilar  o'zlashtiradigan  ijtim oiy  hodisa 
sifatida  rivojlanib  boruvchi  til  haqidagi  bilim lar  m ajm uasi,  o'q uv chilar 
o 'rganib  oladigan  bilish  usuli,  tilni  o'rganishga  asos  bo'ladigan  m a­
terialning  bilim  berishdagi,  g'oyaviy-siyosiy  va  badiiy  qim m ati  hal 
qiluvchi  ta ’sir  k o 'rsatar  ekan.
O 'quvchilarda ilm iy  dunyoqarash  asoslarini shakllantirish  k o 'p  qir- 
rali jarayon  bo'lib,  u  m aktabda va  m aktabdan  tashqarida  olib boriladi­
gan  o'quv-tarbiyaviy  ishlam ing  barcha  tizim ida  hal  qilinadi.
BoshlangMch  sinf o'quvchilariga  ona  tilini 
o‘rgatishning lingvistik  asoslari
M aktabda  o 'q u v   predm eti  sifatida  tilni  o'rganish  tizim i  tilning 
barcha  tom onlarini,  yani  fonetikasi,  leksikasi,  so 'z  yasalishi  va  gram ­
m atikasi  (m orfologiya  va  sintaksis)ning  o 'z a ro   ichki  bog'lanishlariga 
asoslanadi.
Tilning  barcha  to m onlari  o 'z a ro   bog'lanishining  k o 'p   qirraliligi 
va  m urakkabligi,  ularning  dialektik  birligi,  a w a lo ,  uning  aloqa  vosi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tasidagi  vazifasida  nam oyon  bo'ladi.  Aloqa  vositaligi  tilning  m uhim  
xususiyati,  asosidir.  Bu  vazifani  tilning  har  bir  qismi  boshqa  qismlar 
bilan  o ‘zaro  bog'lanishda  bajaradi.  H ar  bir  so ‘zga  xos  bo'lgan  tovush 
shakli  kishilarga  aloqa  uchun   im koniyat  yaratadi.  A m m o  so'zning  to ­
vush  qurilishi,  shakli  m azm unsiz,  aqlga  to 'g 'ri  kelm aganidek,  o'zicha 
yasham aydi.  Istalgan  tovushlar  yig'indisi  em as,  balki  m a ’lum  m a ’no 
bildiradigan  tovushlar  yig'indisigina  aloqa  m aqsadiga  xizm at  qilishi 
mumkin.
M a ’lumki,  m a’no  bildiradigan  tovushlar  yig'indisi  so'zdir.  Tilning 
lug'at  boyligi,  leksikasi  fikr  ifodalash  uchun  xizm at  qiladigan  o'ziga 
xos  qurilish  m aterialidir.
Tilning  lug'ati  qanchalik  boy  bo'lsa  ham   gram m atikasiz  u   o'lik 
hisoblanadi.  Tilning  lug'at  boyligi  o 'z -o 'z ic h a   aloqa  vazifasini  bajar- 
maydi.  Aloqa  m aqsadida xizm at  qilish  uchun  lug'at  boyligidagi  so'zlar 
bir-biri  bilan gram m atik jih atd an  o'zaro   bog'lanib,  gap  tuziladi.  M ana 
shu  tuzilgan  gap  orqali  fikr  ifodalanadi.
Tilning  har  bir  tom onining  xususiyati  undagi  til  birliklarining 
o'ziga  xosligida  nam oyon  bo'ladi.  Fonetika  uchun  bunday  til  birligi 
nutq  tovushlari,  fonem alar;  leksikologiya uchun  m a’nosi  va  qo'llanishi 
nuqtai  nazardan  so'z;  gram m atika  uchun  so 'z  shakllari,  shuningdek, 
so 'z  birikmasi  va  gap;  so 'z  yasalishi  uch un   m orfem a,  tuzilishi  va 
yasalishi  jihatdan  so'z  hisoblanadi.
S o'z,  so'z  birikmasi  va  gap  gram m atik  tom ondan  ko'pgina  xu­
susiyatlarga  ega.  So'zning  o 'z   m orfem ik  qurilishi,  o'zining  so 'z   yasa- 
lish  turi,  biror gram m atik  kategoriyasi  (shaxs,  son,  egalik,  kelishik  va 
boshq.),  m a’lum  sintaktik  vazifasi  bor.  S o 'z  birikmasi  ham   so'z  kabi 
so 'z  o'zgarishi  (ko'proq  ergash  so 'z  o'zgaradi)  shakllariga  ega.  G ap 
o 'z  qurilishiga  ko'ra  so 'zdan   sifat jih atdan   farqlanadi:  so'z  o'zi  alohida 
kelganda  mustaqil  m a’no  anglatm aydigan  m orfem alardan  tuziladi, 
gapni  tashkil  etuvchi  qism lar  esa  gapdan  tashqarida  ham   mustaqil 
leksik  m a’no  bildiradi,  gap  tarkibida  esa  uning  m a’nosi  yana  oydin- 
lashadi.  G ap  va  so'z  birikmasi  „qurilish  m ateriali"  sifatida  xilma-xil 
tuzilgan  so'zdan  foydalanadi.  G ap   uch u n   qator  sintaktik  xususiyatlar, 
shuningdek,  tugallangan  ohang  ham   xarakterlidir.
Shunday  qilib,  tilning  har bir jihatining o'ziga xos xususiyatini  ko'rib 
chiqishning  o'zi  ularning  o'zaro   m unosabatini,  bir-biriga  o'tishining 
murakkabligini  ta ’kidlaydi.  Tilshunoslik  fani  bo'lim lari  o'rtasidagi  m u­
nosabatlar  ham  shunga  o'xshash  murakkabdir.
Fonetika,  leksikologiya  bilan  ham ,  gram m atika  bilan  ham   bog‘-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lanadi.  Tovushlar,  fonem alar,  bo‘g ‘inlar  tilda  alohida  em as,  balki 
m a ’lum  leksik  m a ’no  bildiradigan  so ‘z  tarkibida  yashaydi.
F onetikaning  sintaksis  bilan  bog'lanishi,  xususan,  h a r  bir  gapda 
m a ’lum  ohangda  b o ‘lishida  k o ‘rinadi.  G ram m atik  va  sem antik  jih a t­
dan  bog'langan  so ‘zlar  m ajm uasi  m a ’lum  ohangga  ega  boMsagina  gap 
hisoblanadi.  B unda  gapning  m azm uni  so ‘zlovchining  gapda  ifodalan­
gan  ohangiga  bog'liq  bo'ladi.  Shunday  qilib,  ohang gapda  s o ‘z  tartibi, 
yordam chi  so 'zlard an   foydalanish,  so 'z  o 'zgartishlar  bilan  birga  gap 
tuzish  usullaridan  biri  sifatida  xizmat  qiladi.
Leksikologiya  so 'z   yasalishi  bilan  jips  bog'lanadi:  birinchidan, 
tilning  lug'at  tarkibi,  asosan,  tilda  m avjud  bo 'lg an   so'zlardan  yangi 
so 'zlar  yasalishi  hisobiga  to'ldirilib,  boyib  boradi;  ikkinchidan,  yasal- 
gan  so'zlam ing  leksik  m a ’nosi  yasam a  negizning  m oddiy  m a’nosiga 
asoslanadi.
M orfologiya  leksikologiya  va  so 'z  yasalishi  bilan  jips  bog'langan. 
M orfologiya,  asosan,  so'zning  gram m atik  xususiyatlarini  o'rganadi. 
S o'znin g  gram m atik m a’nosi doim o leksik m a ’nosi bilan birga nam oyon 
b o 'lad i,  h ar bir so 'z,  bir tom o n d an ,  shu  so'zga tegishli b o 'lgan   m a’lum 
o'ziga  xos  leksik-gram m atik  guruhning  belgilarini  bildiradi,  ikkinchi 
to m o n d a n ,  u  so 'zn in g   o 'z   leksik  m a’nosi  b o'lad i.  So'zdagi  m ana  shu 
um um iy  birlik  m orfologiyada,  leksikadan  ajralm agan  holda,  leksika 
zam inida  o'rganiladi.
S o'z  uchu n   m uqarrar  m orfem ik  tarkibi  xarakterli  b o 'lib ,  bunga 
so'zning  leksik  m a ’nosi  va  qato r  gram m atik  belgilari  bog'liq  bo'ladi. 
Yangi  so 'z  qaysi  usul  bilan  vasalm asin, 
11
  doim   gram m atik  shakllanadi 
va  o 'zin in g   leksik  m a’nosiga  ega  bo'ladi.  H ar  b ir  so'z  turkum ida  so'z 
yasalishining  xarakterli  xususiyatlari  mavjud.  S o'zning  m orfemik 
tarkibi  va  yangi  so 'z   yasalish  usullari  tilshunoslik  fanining  so 'z   yasali­
shi  bo'lim ida,  gram m atika  va  leksikologiyadan  ajratilm agan  holda 
o'rganiladi.
M orfologiya  va  sintaksis  har  tom o n lam a  o 'z a ro   bog'lanadi. 
M orfologiyada,  asosan,  so'zlam ing  gram m atik  m a ’nosi  va  uni  ifo­
dalash  shakllari  o'rganiladi;  sintaksisda  so 'zlarni  o 'z a ro   bog'lanib 
so'z  birikmasi  va  gap  hosil  qilish  usullari,  shuningdek,  gap  turlari, 
ulam ing  m azm uni  va  ishlatilishi  o'rganiladi.  S o 'z   m orfologiyada 
ham ,  sintaksisda  ham   o'rgan ilad i,  am m o   o 'rg anish  obyekti  har  xil 
bo'ladi.  Sintaksisning  o'rganish  obyekti  gapdir;  u nda  so 'z   gap  yoki 
so 'z  birikm asida  boshqa  so 'zlar  bilan  m a’no  va  gram m atik  jihatdan 
bog'langan  holda  o'rganiladi.  M orfologiyada  so 'z   gapdan  tashqarida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham   o ‘rganilishi  m um kin;  so‘zga  m uayyan  leksik-gram m atik  guruhga 
kiradigan  so 'zlar  bilan  o ‘zaro  m unosabati  nuqtai  nazaridan  qaraladi. 
M orfologiya  va  sintaksisda  so‘zga  bunday  har  xil  yondashish  ularning 
bir-biriga  bog'liqligini  inkor  etm aydi,  aksincha,  ular  so'z  va  gapning 
o 'zid a  yashaydi.  S o'zlar  so 'z  o'zgarish  tizim iga  ega  bo'lgani  tufayli 
gapiar  aloqa  vazifasini  bajaradi.  Shakl  yasalishi  va  so 'z  yasalishi  m or­
fologiyada  o'rganiladi,  am m o  gapda  tatbiq  etiladi,  so'zlam ing  o 'zaro  
bog'lanish  qoidalarini  o'rganish  esa sintaksis sohasiga taalluqlidir.  S o 'z 
birikm asi  tarkibidagi  so'zlam ing  o 'zaro   bog'lanish  usulini  aniqlashda 
shu  so 'z  birikmasiga  kirgan  so 'z  turkum ining  morfologik  xususiyatlari 
hisobga  olinadi.  Bular  m orfologiya  va  sintaksisda  bir-biri  bilan  bog'liq 
holda  o'rganiladigan  til  hodisalarining  ayrim laridir.  Bu  aniq  m isollar 
morfologiya  va  sintaksis  bir-birini  taqozo  qilsa  ham ,  gram m atikaning 
m ustaqil  b o'lim i  ekanini  ta ’kidlash  uch un   yetarli.
Keltirilgan  fikrlar  boshlang'ich  sin f  o'quvchilariga  predm etlararo 
ichki bog'lanishni  hisobga olgan holda ona tilini o'rgatish  m etodikasini 
belgilaydi:
1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so 'z  yasash, gram m atik) tom onlari 
o 'zaro   bog'liqligini  va  ularning  har  biri  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega 
ekanini  hisobga  olib,  o 'quvchilar  tilni  ongli  o'zlashtirishlari  uch un  
tilning  har  bir  to m on i  xususiyatlarini  va  ular  o'rtasidagi  bog'lanishni 
o'zlashtirishlari  zarur.
1—4-sinflarda  ona  tilini  o'rganish  tizimi  fonetika,  leksikologiya, 
so 'z yasalishi  va gram m atikaning o 'z a ro  bog'lanishi  m ohiyatini  hisobga 
olgan  holda  tuziladi.  Bu  hoi  dastur  m ateriallarini  o'rganish  tartibini 
belgilashda  ham ,  t a ’lim m azm unini  (dastur bo'lim lari  o'rtasidagi  uzviy 
bog'lanishni)  aniqlashda  ham   hisobga  olinadi.
2.  Tilning  barcha jihatlarining  bir-biriga  ta ’siri  uning  aloqa  quroli 
vazifasida  nam oyon bo'ladi.  Tilning asosiy birligi  sifatida aloqa  m aqsa­
dida  so 'zn i  to 'g 'ri  talaffuz  qilish  yoki  yozish,  shu  tilda  so'zlashuvchi 
barcha  kishilarga  bir  xilda  tushunarli  bo'lishi,  gapda  gram m atik jih a t­
dan  to 'g 'ri  tuzilishi  kerak.
Shularni  hisobga  olib,  kichik  yoshdagi  o'quvchilar  tilning  ta ­
laffuzi,  grafik,  leksik,  so'z  yasalishi  va  gram m atik  tom onlarining 
o 'z a ro   bog'lanishi  m ohiyatini  tushunishlari  uchun  dastur  m aterialini 
o'rganishda tilning aloqa vazifasi  yetakchi  ekani  nazarda tutiladi,  y a’ni 
kishilar  bilan  aloqa  jarayonida  tilning  barcha  tom onlari  birgalikda 
foydalanilishi  hisobga  olinadi.  Shu  m aqsadda  tilning  fonetik  tom onini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'rganishd a  so‘zning  m a’no  va  talaffuz  jih atd an   birlik  hosil  qilishini, 
tovushning  so‘z  m a’nosini  farqlashdagi  o 'rn in i  tushuntirishga  katta 
aham iyat  qaratiladi.
,,So‘z “  mavzusi  o'tilayotganda  o'qu v ch ilar  tom onidan  so'zning 
talaffuzi,  leksik  m a’nosi,  m orfologik  tarkibi,  gram m atik  belgilari, 
yasalishi,  nutqda  ishlatilishi  va  yozilishini  yaxlit  tushunishga  asosiy 
diqqat qaratiladi.  Bunda o'qituvchi so'zning nom  bo'lib xizmat qilishini 
ham ,  m orfem ik  tarkibi  va  leksik  m a’nosining  bir-biriga  ta ’sirini  ham  
o'quvchilam ing tushunib  olishlariga  erishishi  lozim.
,,G a p “  mavzusini  o'rg anish   vaqtida  esa  ishning  asosiy  yo'nalishi 
nutqda  gapning  til  birligi  sifatidagi  vazifasini  tushuntirish  va 
o'quvchilarda  og'zaki  va  yozm a  n u tqlarida  gapdan  oson  foydalanish 
ko'nikm asini  shakllantirish  hisoblanadi.
M aktabda  tilning  barcha  tom onlarini  bir-biri  bilan  bog'liq  holda 
o'rganish  ona  tilini  o'rgatishning  yetakchi  m etodik  tam oyili  hisobla­
nadi.  Buni  amalga  oshirish  til  o 'su v ch an ,  bir-biriga  o'zaro  t a ’sir etadi- 
gan tom onlari  mavjud  bo'lgan  m urakkab  hodisa ekanini  tushuntirishda 
Dmiy  asos  hisoblanadi.
Boshlang'ich  sinflarda ona  tilini  o'rgatishning 
mazmuni  va  vazifalari
M aktablarda  ona  tili  o'rgatishning  m azm uni  jam iyat  rivojlani- 
shining  hozirgi  bosqichida  davlatim izning  m aktab  oldiga  qo'ygan 
vazifasiga  m oslangan.  Bu  vazifalar  k o 'p   qirrali  bo'lib,  ularni  bajarish 
o'q uvch ilar  ongini  o'stirishga,  ularga  g'oyaviy-siyosiy,  axloqiy,  estetik 
va  m ehnat  tarbiyasini  berishga  yo'naltirilgan.  O na  tilini  o'rgatish 
natijasida  o'quvchilarda  o 'z   fikrini  gram m atik  to 'g 'ri,  uslubiy  aniq, 
m azm unli,  ohangga  rioya  qilib  ifodalay  olish  va  uni  imloviy  to 'g 'ri 
yoza  olish  ko'nikm alari  shakllantiriladi.  Bu  vazifa  o 'q u v   predm eti 
sifatida  o'zb ek   tilining  o'ziga  xos  xususiyati  bo'lib,  o'quvchini  shaxs 
sifatida  shakllantirishga  yo 'n altirilg an  u m u m ta ’lim   vazifalari  bilan 
bog'liq  holda  am alga  oshiriladi.
Ona  tili  kursida  beriladigan  bilim lar  m azm unini  o'zbek  tilining 
tovush  tuzilishi  va  yozm a  n u tqd a  tovushlam i  ifodalash  usullari  h aqi­
dagi  (fonetik  va  grafik);  so 'zlam in g   o'zgarishi  va  gapda  so 'zlam in g  
bog'lanishi  haqidagi  (gram m atik,  y a ’ni  morfologik  va  sintaktik); 
so'zning  m orfem ik  tarkibi  va  so 'z  yasalish  usullari  haqidagi  (so'z 
yasaiishiga  doir);  so 'zlam in g   leksik-sem antik  g uaihi  haqidagi  (lek-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sikologik);  o ‘zbek  tilining  to ‘g ‘ri  yozuv  tam oyillari  va  tinish  belgilari- 
ning  ishlatilishi  haqidagi  (orfografik  va  punktuatsion)  bilim lar  tashkil 
etadi.  Bu  bilim lar,  birinchidan,  gram m atik,  fonetik,  so‘z  yasalishiga 
oid  tushunchalarda,  ikkinchidan,  grafik,  orfografik,  punktuatsion  qoi- 
dalarda  nam oyon  boMadi.  B undan  tashqari,  o'zb ek  tili  kursi  fonetik, 
grafik,  morfologik,  sintaktik  va  boshqa  ko 'n ik m a  va  m alakalarni  ham  
o ‘z  ichiga  oladi.
Tilni o ‘rganish jarayonida o ‘quvchilarda boshqa ko'pgina o ‘quv pred- 
metlari uchun um umiy bo'lgan ko‘nikmalar (predm etlararo ko'nikm alar) 
ni  hosil  qilish  ustida  ham  ish  olib  boriladi.  Pedagogikada  bunday  pred­
metlararo  ko‘nikmalarga  analiz,  sintez,  abstraktlashtirish  (til  hodisala- 
rini  fikran  tasaw ur etish),  umumlashtirish,  guruhlash,  taqqoslash  kabilar 
kiradi.  Ushbu ko‘nikmalami o'quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga 
muvofiq  ishlash  ulam ing  o‘quv  faoliyatini  faollashtirishga,  bilimlarini 
muvaffaqiyatli  egallashlariga  imkoniyat  yaratadi.  Ona  tili  kursidan  hosU 
qilinadigan  maxsus  ko'nikm alar  bilan  predm etlararo  ko'nikmalar,  bir- 
biridan  ajratilmagan  holda  o'quv-tarbiyaviy jarayonda  shakllantiriladi.
Beriladigan bilim va o'quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko'n ik- 
m alar  m aktab  dasturlari  va  davlat  t a ’lim  standartida  qayd  etilgan.
B oshlang'ich  sinflarda  o'rganish  uch u n  tilni  ongli  egallashga  va 
o 'quvchilarda  grafik  va  imloviy  m alakalarni  shakllantirishga  zam in 
bo'ladigan bilim lar tanlangan.  Fonetika va grafika sohasida o'quvchilar 
so'zning  tovush  tarkibini,  unli  va  undosh  tovushlarning  o'ziga  xos 
xususiyatlarini,  so'zda  tovushning  m a’noni  farqlashdagi  aham iya­
tini  to 'g 'ri  tushunishga  im kon  beradigan  bilim larni  o'zlashtiradilar, 
shuningdek,  ularga  so'zning  tovush  va  grafik  shakli  o'rtasidagi  nisbat 
(bog'lanish)ni  ongli  aniqlash,  so'zn i  to 'g 'ri  yozish  im koniyati  yarati- 
ladi.  M orfologiya  sohasidan  ham   so'zni  ongli  o'zlashtirish,  uni  to 'g 'ri 
ishlatish  uch un   katta  am aliy  aham iyatga  ega  bo'lgan  bilim lar  tan la n ­
gan.  B oshlang'ich  sinf o'quvchilari  1-sinfdan  boshlab  so'z  turkum lari 
(ot,  sifat,  son,  olm osh,  fe’l)ni  har  xil  saviyada  o'rganadilar.
Sintaksisdan  dasturga  nutq  birligi  sifatida  gap  haqidagi,  gapda 
so 'zlam in g   bog'lanishi,  bosh  va  ikkinchi  darajali  bo'laklar  haqidagi 
bilim lar  kiritilgan.  So'zning  m orfemik  tarkibi  yuzasidan  har  bir 
m orfem aning  m uhim   belgilarini,  ularning  aham iyati  va  so'zda  bir- 
biriga  ta ’sirini  boshlang'ich  sinf o'quvchilari  tushunadigan  va  so'zlarni 
to 'g 'ri  yozishda  foydalanishlari  uchun  zarur bo'lgan  hajm da  m a’lum ot 
berilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D astu rda  „Leksika“  b o'lim i  alohida  berilm agan,  am m o  o 'q u v c h i­
lar  so 'zlam in g   leksik-sem antik  guruhlari  (sinonim lar,  an to n im lar) 
haqida,  ulam ing  leksik  m a ’nolari  haqida  so 'z  turkum lari  va  so 'z 
tarkibini  o'rganish jarayon id a  m a’lum ot  oladilar.
B oshlang'ich  sinflar  on a tili  kursi  1—4-sinflarda  tilning  h am m a  to - 
m onlarining  o 'z a ro   bog'liq  holda  o'rganilishi  hisobga  olinib  tuzilgan, 
har  bir  sinfda  fonetika,  leksika,  gram m atika  va  so 'z   yasalishi  haqida 
elem en tar  bilim  beriladi.  Kursning  bu nday  qurilishi  tilning  barcha 
to m onlarini  bir-biriga  o 'z a ro   ta ’sir  etadigan  bir  bu tu n   hodisa  sifatida 
o 'rg anish n i  taqozo  etadi.  Tilni  o'rganishga  bunday  yondashish  t a ’lim 
jaryonini  o 'q u vchilar nutqini  o'stirish vazifasini  hal etishga yo'naltirish  
im konini  beradi.
D asturning  „G ram m atik a,  imlo  va  nutq  o 'stirish"  bo'lim i  h a r  bir 
sinfda  quyidagicha  qism larni  o 'z   ichiga  oladi:  „Tovushlar va  harflar", 
„ S o 'z " ,  „ G a p ",  „B og'lanishli nu tq “ . Asosiy m avzular bosqichli izchillik 
tam oyiliga asoslanib.  h ar to 'rt sinfda o'rganiladi.  H a r bir sinfda yetakchi 
m avzular  ajratiladi.  1—2-sinfda  fonetika  va  grafikaga  oid  m avzulam i 
o'rganishga  katta  o 'rin   beriladi,  chunki  o 'q u v c h ila r  o'qish  va  yozish 
jarayonini  egallaydilar.  3-sinfda  so'zning  m orfem ik  tarkibi  va  gapni 
o'rgan ish   m uhim   hisoblanadi.  S o'z  yasalishiga  do ir  bilim lar  asosida 
o'quvch ilarda  so 'zn in g  leksik  m a’nosiga,  un d an   nutqda  foydalanishga 
ongli  m unosabat  o'sadi.  4-sinfda  so'z  turk u m larin i  o'rganish  birinchi 
o 'rin g a   qo'yiladi  (m orfologik  bilim  chuqurlashtiriladi,  otlam ing  egalik 
va  kelishik  qo'sh im chalarini,  fe’llarning  tuslovchi  qo'sh im chalarin i 
to 'g 'ri  yozish  m alakalari  shakllantiriladi).
B og'lanishli  nutq  ustida  to 'rt  yil  davom ida  g ram m atik  va  o r­
fografik  m ateriallarni  o 'rg an ish   bilan  b o g 'liq   hold a  reja  asosida  ish 
olib  boriladi.
O na  tili  darslarida  til  hodisalari  m a ’nosi  (sem antikasi),  qurilishi, 
vazifasi jih atidan   o'rganiladi.
O 'zbekiston  Respublikasi  m ustaqillikka  erishgan  kundan  boshlab 
jam iyatni  isloh qilish siyosatini  kun tartibiga qo'ydi.  Barcha sohalardagi 
kabi  ta ’lim  sohasini  isloh  qilish  siyosati  ham   izchillik  bilan  am alga 
oshirila  boshlandi.
B oshlang'ich  ta ’lim   bo'yich a  Yangi  tahrirdagi  Davlat  t a ’lim   sta n ­
d ard   ham   m ustaqillik  davridagi  tajribalar  natijasi  sifatida  m aydonga 
keldi.  U  boshlang'ich  ta ’lim  darsliklari  va  m etodik  qo'llanm alarining 
vangi  avlodini  yaratishda  dasturulam al  vazifasini  o 'tam o q d a.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B oshlang'ich  ta ’lim  D avlat  ta ’lim  standartining  ,,K irish“  qismida 
„B oshlang'ich t a ’lim jarayoni  bolaning m antiqiy tafakkur qila  olish  sa­
lohiyati,  aqliy  rivojlanishi,  dunyoqarashi,  kom m unikativ  savodxonligi 
va  o 'z -o 'z in i  anglash  salohiyatini  shakllantirishga,  jism onan  sog'lom  
bo'lishga,  m oddiy  borliq  go'zalliklarini  his  eta  olishga,  go'zallik  va 
nafosatdan  zavqlana olish,  milliy  urf-odatlarni  o 'zid a  singdirish  va  ar- 
doqlash,  ularga  rioya  qilishga  o 'rg ata d i",  —  deb  alohida ta ’kidlangan.
B oshlang'ich  ta ’lim  oldiga  qo'yilgan  bu  kabi  talablarni  amalga 
oshirish  ta ’lim  m azm unini  aniq  belgilab  olishni,  o'qitishga  yangicha 
yondashuvni  taqozo  etadi.
Davlat  ta ’lim  standartida  ta ’kidlanganidek,  „B oshlang'ich  ta ’lim 
bosqichida  davlat  va  jam iyat  to m o n id an   qo'yiladigan  talab ‘‘da  ta ’lim 
sohalari  bo'yicha  o'zaro   m uvofiqlik,  m utanosiblik,  uyg'unlik  to 'la  
ta ’m inlangan  b o'lm og'i  kerak.  Shu  jih atd an   boshlang'ich  ta ’lim 
standartini  belgilash  ta ’lim  jarayonining  tarkibini  va  xuddi  shu  tarkib 
kom ponentlarining 
m azm unini 
m odern izatsiyalash, 
boshlang'ich 
t a ’lim  jarayonida  yangi,  zam onaviy  pedagogik  texnologiyani  qo'llash 
im konini  beradi.
B oshlang'ich  sinflarda  ona  tili  ta ’limi  m azm uni  ta ’lim ning  m azkur 
bosqichiga  qo'yilgan  talablardan  kelib  chiqib  belgilanadi.
„T a’lim  to'g'risida“gi  q onunda  „Boshlang'ich  ta ’lim  um um iy  o 'rta 
ta ’lim  olish  uchun  zarur bo'lgan  savodxonlik,  bilim  va  ko'nikm a  asos­
larini  shakllantirishga  qaratilgandir",  deyiladi.  Shundan  kelib  chiqqan 
holda  „Boshlang'ich  sinflarda  ona  tili  ta ’limining  maqsadi,  vazifalari 
sifatida  D T Sda  quyidagilar belgilab  berilgan:
1.  ...bolaning  tafakkur  qilish  faoliyatlarini  kengaytirishga,  erkin 
fikrlay  olish,  o'zgalar  fikrini  anglashi,  o 'z   fikrini  og'zaki  va  yozma 
ravishda  bayon  qila  olishi,  jam iyat  a ’zolari  bilan  erkin  m uloqotda 
b o 'la   olish  ko 'nikm a va  m alakalarini  rivojlantirish.
2.  ...o 'z  fikrini  savodli,  m antiqiy  izchillikka  rioya  qilgan  holda 
bayon  eta  olishga  o'rgatish.
3.  ...yozm a  nutq  belgilarini  talaffuzda  ifodalash,  m atnni  ifodali 
o'q iy   olish  ko'nikm asini  shakllantirish.