K arim a q osim ova

5.  Tayyorgarlik,  boshlang'ich  va  asosiy  bosqichlardagi  sinfdan  tashqari
 
o'qish  darslarida  o'quvchilaming  mustaqil  faoliyati  qanday  shakllanishini
 
izohlang.
6.  Sinfdan  tashqari  o'qish  darslari  rejasini  ishlab  chiqing.  Bunda  mavzu,
 
bosqich  va  dars  turini  o'zingiz  mustaqil  tanlang.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

BOSHLANG4CH  SINFLARDA  ONA  TILI 
0 ‘QITISH  METODIKASI
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida  ilmiy dunyoqarash elementlarini 
shakllantirishda ona tilini o'rganishning o‘mi
0 ‘quvchilarga  ta ’lim -tarbiya  berish  vazifalaridan  biri  ularda  ilmiy 
dunyoqarash  elem entlarini  shakllantirishdir.  Bu  vazifani  hal  qilishda 
m aqsadga  m uvofiq  ishlashning  yetakchi  sharti  —  o'quvchini  shaxs 
sifatida  muvaffaqiyatli  kamol  toptirishdir.  Q uyida  ko'rsatilgan  om illar 
tilni  o'rgatish  bilan  bog'liq  holda  o 'q u v ch ilarda  ilmiy  dunyoqarash 
elem entlarini  shakllantirish  usulini  belgilaydi:
1.  Tilning  ijtimoiy  hodisa  sifatidagi  m ohiyati  uning  aloqa  (kom - 
munikativ)  vazifasini  ifodalashdan  iboratdir.  M aktabda,  shu  jum ladan, 
boshlang'ich  sinflarda  tilni  o'rgatishning  yetakchi  yo'nalishi  o'quvchilar 
tom onidan  tilning  aloqa  vazifasini  bajarishini  tushunishlariga  erishish 
hisoblanadi.
2.  Til  bilan  tafakkur  uzviy  bog'liq  b o 'lib ,  tafakkur  so 'z  vositasida 
yuzaga chiqadi. Til tafakkurning m ahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida 
o 'z ic h a   yasham aydi.
3.  Til  va  tafakkur  atrofim izni  o 'rab   olgan  m oddiy  borliqqa  nisba­
tan  ikkilam chidir.  Tafakkur  tashqi  dunyoning  tushunchadagi  ifodasi 
hisoblanadi.  S o 'z   tushunchaning  shartli  nom ini  o'zida  aks  ettiradi. 
D unyoda  yo 'q   narsa  ongda  ham ,  tilda  ham   bo'lm aydi.  Bu  holat 
o'quvchilarda  dunyoqarashni  shakllantirish  asosini  tashkil  etadi  va 
didaktik tam oyillardan  birini,  y a’ni  til  atro fn i  o'rab  olgan  m uhitni,  vo­
qelikni  kuzatish jarayonida  faol  bilish  faoliyati vaziyatida  o'rganilishini 
belgilaydi.  Bunday  yondashish  dunyoqarashning  asosiy  m asalalaridan 
biriga,  ya’ni  nim a  birlamchi:  tabiat  (m ateriya)m i  yoki  ongm i  degan 
savolga  javob  tayyorlash  hisoblanadi;  m ateriya  —  birlam chi,  ong  — 
ikkilam chi  degan  tushunchadan  o 'q u v ch ilam in g   xabardor  bo'lishiga 
yordam   beradi.
4.  Til  —  barcha  tom onlari  o 'zaro   dialektik  bog'lanishda  va  birlikda 
bo'lgan  m urakkab,  k o'p  qirrali  hodisa.  A loqa jarayonida  tilning  barcha 
tom onlari,  uning  barcha jihatlari  bir-biriga  o 'zaro   ta ’sir  etadi,  shunday 
sharoitdagina  til  o'zining  aloqa  quroli  vazifasini  bajara  oladi.
M aktabda  tilning  barcha  tom onlari  (talaffuzi,  fonetikasi,  leksi- 
kasi,  gram m atikasi,  so 'z  yasalishi)ni  o 'z a ro   bog'liq  holda  o'rganish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ona  tilini  o ‘rgatishdagi  yetakchi  tam oyil  bo'lib,  uni  am alga  oshirish 
o'quvchilam ing  tilni  m urakkab,  rivojlanuvchan,  o 'zaro   bog'langan 
m uhim   tom onlarga  ega bo 'lg an   hodisa sifatida anglab  yetishlari  uchun 
ilmiy  asos  yaratadi.  Tilning  m ohiyatini  bunday  idrok  etish  hodisa- 
larning  rivojlanuvchanligi  va  o 'z a ro   bog'langan  qism lardan  tuzilishini 
tushunishga  zam in  hozirlaydi.
M aktab  tajribasi  va  maxsus  tekshirishlar  shuni  ko'rsatadiki, 
yuqorida  qayd  etilgan  dastlabki  qoidalarni  o'quv  jarayonida  amalga 
oshirishda  ijtim oiy  hodisa  sifatida  til  haqidagi  bilim lar  m ajm uasini 
to 'g 'ri  tanlash,  asosiy  til  hodisalarini  va  turlarini  tushuntirishda 
o'qituvchining  tutgan  m etodologik  yo'lining  aniqligi,  o'quvch ilar 
fikrlashini  faollashtirish,  til  nazariyasini  o'rgatishga  asos  bo'ladigan 
til  m aterialining  yuqori  sifatli  bo'lishi  kabi  dalillar  hal  qiluvchi  ta ’sir 
etadi.  Shubhasiz,  har  bir  omil  m aktab  tajribasida  b ir-biridan  ajralgan 
holda  bo'lm aydi.  Aksincha,  u lam in g   bir-biriga  to 'g 'ri,  maqsadga 
muvofiq  ta ’siri  ijobiy  natija  beradi.
Tilni  ijtimoiy  hodisa  sifatida  tanishtirish  m uhim   aham iyatga  ega. 
Tilning  ijtim oiy  m ohiyati  uning  aloqa  vazifasini  bajarishida  ko'rinadi. 
U ning jam iyat  hayotidagi  aham iyatini  aniq tushunishga  yordam   berish 
uchun  quyidagi  jihatlarga  aham iyat  berish  kerak:
a)  o'quv  jarayonida  har  bir  til  birligining  nutqim izdagi  o'rn in i 
o'quvchilar o'zlashtirishini  ta ’m inlash  zarur.  O 'quvchilar tilning  aloqa 
vazifasini  tilning  asosiy  birliklari  (fonem a,  m orfem a,  so'z,  so 'z   birik­
masi,  gap)ning  vazifasini  tushunish jarayonida  o'rganadilar.
b)  o'quvchilam ing  tilning  o 'z a ro   aloqa  vositasi  ekanligini  tu- 
shunishlari  „Til  har  bir  kishi,  um u m an ,  jam iyat  hayotida  qanday 
o 'rin n i  egallaydi?"  savoliga  javob  topishda  ijobiy  ta ’sir  ko'rsatadi. 
O 'quvchilar  sinfdan  sinfga  o 'tish i  bilan  bu  savolga javob  chuqurlashib 
va  kengayib  boradi.  Til  kishilarning  birgalikdagi  m ehnat  faoliyatida, 
yangiliklarni  m aslahatlashib  tushunishida,  yangi  m ashinalar  ixtiro 
qilishda  zarurligi  haqida  m isollar  topib,  o 'z   fikrlarini  tasdiqlaydilar. 
Yoshlari  ulg'aygan  sari  o'quv ch ilar  odam ning  odam   bo'lishida  tilning 
aham iyatini  tushuna  boradilar.  O dam   o'zining  fikrlash  faoliyatini 
rivojlantirish  va  nutqini  o'stirish  bilan  o'zin i  doim o  takom illashtirib 
boradi.  O lam ni,  koinotni  o'zgartira  borib,  kishi  yanada  kamol  topa 
boradi,  uning  tili  ham  boyiydi.  Kishilar  bilan,  jam iyat  a ’zolari  bilan 
aloqa,  m unosabat  har  bir  kishining  o'sishi,  rivojlanishidagi  zaruriy 
shartlardan  hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d) 
boshlang'ich  sin f o'quvchilarining  tilga  ijtim oiy  hodisa  sifatida 
qarashini  shakllantirishda tilning  kelib  chiqishi,  tilda  yangi  so'zlam ing 
paydo  bo'lishi  haqida  ularning  saviyasiga  mos  bo'lgan  ,,sir“ ni  yechish 
(tushuntirish)  ijobiy  t a ’sir  ko'rsatadi.  O 'qituvchi  o'quvchilarga  tilning 
bir kishi to m o n id an   maxsus  o'ylab  chiqarilm aganini,  u  ibtidoiy odam - 
larning  m ehnat  faoliyati  bilan  bog'liq  holda yaratilganini  va  asta-sekin 
rivojlanib borganini  tushuntiradi:  „B izdan ju da uzoq vaqtlar ilgari  tilda 
faqat  bir  n echa  o 'n g in a   so 'z   m avjud  edi,  kishilar  atrofdagi  tabiatni, 
narsalarni  bilib,  ish  qurollari  yaratib,  nim adir  ishlab  chiqarganlari  sari 
tilda  yangi  so'zlar  paydo  b o'la  boshladi.  A trofim izda  mavjud  bo'lgan 
shaxs  va  narsalarga,  ularning  belgilariga, jarayonga,  ju d a   k o 'p   boshqa 
narsalarga  kishilar  nom   qo'yganlar.  Shunday  qilib,  til  yangi  so'zlar 
bilan  boyidi  va  boyib  borm oqda".
Tilning  rivojlanishi,  ayrim  so 'zlam in g   m a’nolari  haqidagi  bilimni 
boshlang'ich  sinf o 'quvchilari  ot,  sifat,  son,  fe’lni  o'rganish jarayonida 
asta-sekin  bilib  oladilar.  Bu  o 'rin d a   „So 'zn ing   tarkibi"  bo'lim i  katta 
im koniyatga  ega.  O 'quv ch ilar  bu  b o 'lim   m ateriallarini  o'rganish  j a ­
rayonida  tilim izning  yangi  so 'zlar  bilan  boyib  borishi  haqidagi  m uhim  
m anbalar  bilan,  so 'z   yasalishi  bilan  tanishadilar.  M a ’lumki,  ko'pgina 
yangi so 'zlar tilda  mavjud  bo'lgan  so 'z la r zam inida  yaratiladi,  tilda bor 
qoliplar kabi  yasaladi: