К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

 
Савол ва топшириқлар. 
 
1.
Географик қобиқ деб нимага айтилади? 
2.
Гоеграфик қобиқнинг чегаралари деганда нимани тушунасиз ? 
3.
Нима учун олимлар географик қобиқнинг юқори чегарасини 
озон қатламидан ўтказишади? 
4.
Географик қобиқ тушунчасини яна қандай вариантлари бор? 
5.
Географик қобиқнинг қандай хусусиятларини биласиз? 
6.
Географик қобиқдаги номувознатликнинг асосий сабаби 
нимада? 
7.
Ер қобиқларининг химиявий таркибини солиштиринг ва қайси 
қобиқда кислород, қайси қобиқда азот кўплигини аниқланг. 
8.
Географик қобиқдаги моддаларнинг физик хоссаларига нималар 
киради? 
9.
Геотаркиблар деганда нимани тушунасиз? 
10.
Географик қобиқнинг тузилишининг қандай даражаларини 
биласиз? 
11.
Моддаларнинг оғирлигига қараб табақаланиши географик 
қобиқни қандай тўз илишини ҳосил қилади? 
12.
Географик қобиқнинг кўндаланг тузилиши қандай омиллар 
таъсирида шаклланади? 
13.
Географик қобиқдаги туташ юзалар қандай ҳосил бўлади? 
14.
Симметрия ва дисимметрия нима ва улар географик қобиқда 
қандай воқеа ва ҳодисаларда намоён бўлади? 
15.
Географик қобиқнинг мустақиллиги деганда нимани 
тушунасиз? 
16.
Географик қобиқнинг яхлитлиги ва бир бутунлиги нималарда 
намоён бўлади?
4. боб. Географик қобиқнинг бўйлама тузилиши 
4.1. Ернинг ички ва ташқи қобиқлари. 
 
Ер пайдо бўлгандан бери унинг ичида моддаларнинг табақаланиши 
содир бўлиб ҳозир ҳам давом этмоқда. Ернинг ички қисмидаги 
моддаларнинг табақаланиши натижасида географик қобиқнинг таркибий 
қисмлари бўлган ташқи қобиқлар вужудга келган. 
 

---

60 
4.1.1. Ернинг ички тузилиши. 
 
Географик қобиқ Ернинг устки қисмида жойлашган юпқа қатламдан 
иборат, шунга қарамасдан у Ернинг ички қобиқлари билан доимо ўзаро 
таъсирда бўлади ва унинг хусусиятлари ички қобиқлар таъсирида ўзгариб 
ва шаклланиб туради. 
Табиий география Ернинг ички қисмларини махсус ўрганмайди, 
аммо географик қобиқда содир бўладиган жараёнларни чуқурроқ ўрганиш 
мақсадида, геофизиканинг ва бошқа фанларнинг Ернинг ички тузилиши 
ҳақидаги маълумотларидан фойдаланади. Ернинг ички тузилиши ҳақида 
зил-зилалар таъсирида ҳосил бўладиган сейсмик тўлқинларни кузатиш 
аниқ маълумотлар беради. Ер қимирлаганда уч хил сейсмик тўлқинлар 
ҳосил бўлади (Шубаев, 1975й): а) юза тўлқинлар, улар Ер юзаси бўйлаб 
тарқалади ва тезлиги кам бўлади б) бўйлама тўлқинлар, моддаларнинг 
ўртача ҳолати яқинида тўлқинлар йўналиши бўйича эластик тебраниши, 
яъни кетма-кет қисилиб чўзилишидир. Бундай тўлқинлар ҳар қандай 
муҳитда ҳам тарқалаверади, энг катта тезликка эга бўлади ва сейсмик 
станцияларга энг олдин етиб келади; в) кўндаланг тўлқинлар, 
моддаларнинг тўлқин тарқалиш йўналишига нисбатан перпендикуляр 
тебранишлардир. Булар моддаларнинг силжиши билан боғлиқ, яъни 
моддаларнинг шаклини ўзгариши билан боғлиқ. Бу тўлқинлар фақат 
қаттиқ моддалардан ўтади, суюқ ва газсимон муҳитлардан сўниб қолади, 
чунки суюқ ва газсимон моддалар шакл ўзгаришига қарашлик қилмайди. 
Агар Ернинг ҳамма қисми бир хил жинсдан тузилган эди, тўлқин 
тўғри чизиқ бўйлаб тарқалар ҳамда тезлиги бир хил бўлар эди. Ҳақиқатда 
эса тўлқинларнинг ўтиш йўллари мураккаб бўлади, тезлигида кескин 
ўзгаришлар бўлиб туради. Тўлқинлар кескин ўзгарадиган биринчи сатҳ 
ўрта ҳисобда 60 км. чуқурликда бўлади. Бу ерда бўйлама тўлқинлар 
тезлиги бирданига секундига 5 км. дан 8 км. га ортади. Шундан сўнг 
тезлик аста-секин орта бориб 2900 км. чуқурликда секундига 13 км. га 
етади, сўнгра бирданигина камайиб, секундига 8 км тушиб қолади.
Шундан сўнг Ер маркази томон орта бориб секундига 11 км га етади. 
Кўндаланг тўлқинлар 2900 км. дан чуқурга етиб бормайди ва Ушбу 
чуқурликдан қайтиб, Ер бетига чиқади. 
Сейсмик тўлқинлар тезлигининг 60 ва 2900 км. чуқурликларда 
кескин ўзгариши мазкур чуқурликларда моддалар зичлигининг кескин 
ўзгаришини акс эттиради. Моддалар зичлигини турлича бўлиши туфайли 
Ернинг ички қобиқлари ҳосил бўлган, яъни ядро, мантия ва Ер пўсти. 
Ер магнит майдонининг тузилиши географик кенгликларга қараб 
ўзгариб туради. Ҳар бир ярим шарда учта кенглик зонаси ажратилади: 

---

61 
-
экваториал зона (25
0
ш.к. – 25
0
ж.к.) Бу зонада кучланган магнит 
линиялари ер юзасига параллел харакатланади. Шунинг учун 
атмосферанинг юқори қисмларига зарядланган зарралар кам 
кириб келади; 
-
мўътадил кенгликлар зонаси (30
0
ш.к. ва 55
0
ж.к.) Бу зонада ерда 
зарядланган зарралар оқимининг суръати кучайиб боради. 
Қутблар томон магнит майдонининг ўтказувчанлиги ортиб 
боради; 
-
қутбий областлар зонаси. Бу зонада кучланган магнит линияси ер 
юзасига тикроқ йўналган ва воронкасимон шаклга эга. Мазкур 
воронка орқали Қуёш шамоли магнитосфера сўнгра атмосферага 
кириб келади. Зарядланган зарраларни атмосфера билан ўзаро 
таъсири натижасида қутб ёғдуси содир бўлади. 
Ер юзасининг ҳар бир нуқтасида компаснинг магнит стрелкаси 
кучланган магнит линияларига параллел жойлашади. Магнит майдонининг 
ўлчамлари қуйидагилардан иборат: 
-магнит меридиани билан географик меридиан орасидаги бурчак 
магнит оғиши дейилади. Компасдаги магнитланган стрелканинг бир учи 
албатта шимолга, иккинчи учи эса жанубга қараган бўлади. Стрелканинг 
бу ҳолати магнит меридианининг йўналишини кўрсатади. Аммо магнит 
меридианининг йўналиши географик меридиан йўналишига тўғри 
келмайди ва ундан ғарбга ёки шарққа бурилади, улар орасидаги бурчак 
баъзан анча катта бўлади, агар магнит стрелкаси шарққа оғса магнит 
оғиши мусбат, ғарбга оғса манфий бўлади; 
-магнит энкайиши деб, текис юза билан тик айланувчи магнит 
стрелкаси оралиғидаги бурчакка айтилади. Магнит энкайиши бир хил 
бўлган чизиқлар изоклинлар дейилади. Энкайиш магнит қутблари билан 
экватор оралиғида 90
0
дан 0
0
гача ўзгаради. Бу ўзгариш миқдори шимолий 
ярим шарда «+» аломати, жанубий ярим шарда «-« белгиси билан 
белгиланади; 
-магнит экватори – магнитли стрелка горизонтал ҳолатда турадиган 
чизиққа айтилади. Иккала қутбдан баробар узоқликда стрелка горизонтал 
ҳолатни олади. Магнит экватори географик экваторга мос келмайди. У 
Африка билан Осиёда географик экватордан шимолроқда, Америкада эса 
жануброқда жойлашган. Магнит экваторида энкайиш 0
0
, šутбларда эса 90
0
га тенг. Магнит экватори географик экваторни 169
0
ш.к. ва 23
0
ғ.у. да кесиб 
ўтади; 
-магнит меридиани – магнит стрелкаси жойлашган катта айлана 
юзасига айтилади; 
-магнит қутблари – магнит стрелкаси тик ҳолатда турадиган 
жойларга айтилади. Ер юзасида ва қуйи атмосферада Ер магнит 
майдонининг ер пўсти ва унинг магнит массалари билан боғлиқ бўлган ҳар 

---

62 
хил қисми намоён бўлади. Бу майдоннинг қутблари магнит қутблари деб 
аталади. Магнит қутбларнинг ўрни йил сайин ўзгариб туради. Ҳозирги 
вақтда шимолий магнит қутби Канадада Бутия ярим оролидан шарқроқда 
(74
0
ш.к. 92
0
ғ.у.), жанубий магнит қутби эса Антарктидада (69
0
ж.к. 144
0
ғ.у.) 
жойлашган. Ернинг магнит кутблари доимо ўзгариб туради. Масалан 
шимолий магнит қутби 1950 йили 72 ш.к. 96
0
ғ.у., жанубий магнит қутби 
70
0
ж.к., 150
0
ғ.у.. 1970 йили эса 75
0
42
1
ш.к. 101
0
30
1
ғ.у. ва 65
0
30
1
ж.к. 
140
0
18
1
ғ.у. жойлашган. 
Савол ва топишириқлар. 
1. Ер қайси сайёралар оралиғида жойлашган? 
2. Ер қандай қисмлардан иборат? 
3. Ер пўстида қандай элементлар тарқалган? 
4. Ернинг думалоқлигини ким ва қачон исботлаган? 
5. Қадимда Ернинг думалоқлигини қандай далиллар асосида исботлашган? 
6. Сфероид, эллипсоид, уч ўқли эллипсоид тушунчаларини маъносини 
сўзлаб беринг 
7. Геоид нима? 
8. Ернинг шакли ва катталиги қандай географик оқибатларга олиб келади? 
9. Ернинг айланишида неча хил ҳаракат ажратилади? 
10. Ернинг ўз ўқи ва Қуёш атрофида, ҳамда Ер – Ой умумий оғирлик 
маркази атрофидаги ҳаракатининг географик оқибатлари жадвалини 
тузинг. 
11. Ерни Қуёш атрофида айланиш чизмасини тузинг. 
12. Иккала ярим шарда йилнинг қайси кунларида кун ва тун узунлиги тенг 
бўлади ва нима учун? 
13. Қуёшнинг уфқдан баландлиги ёзда ва қишда қандай аниқланади? 
14. Экваторда Ернинг тезлиги қанча ва у қутблар томон қандай ўзгаради? 
15. Қалқиш қандай ҳосил бўлади? 
16. Фазонинг ерга таъсирини асосий шакллари ҳақида гапириб беринг. 
17. Қуёш ва Ер алоқалари ҳақида сўзлаб беринг. 
18. Магнитосфера деб нимага айтилади? 
19. Урилиш тўлқини қандай ҳосил бўлади? 
20. Радиацион минтақалар қаерларда жойлашади? 
21. Қутб ёғдуси нима ва у қандай ҳосил бўлади? 
22. Магнит оғиши, энкайиши, экватори, меридиани тушунчаларини 
изоҳлаб беринг. 
23. Магнитосферани аҳамияти нимадан иборат? 

---

63