K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

o‘zgaruvchan tokning quvvati
deyiladi:
P
= 
UI
cosφ. 
(3–31)
Shunga muvofiq o‘zgaruvchan tokning bajargan ishi quyidagi formuladan 
aniqlanadi:
A
= 
U I t 
cosφ. 
(3–32)
shunday qilib, zanjirning bir qismidagi o‘zgaruvchan tokning quvvati va 
bajargan ishi tok kuchi va kuchlanishning effektiv qiymatlari bilan aniqla-
nadi. U, shuningdek, kuchlanish va tok kuchi orasidagi faza siljishiga ham 
bog‘liq bo‘ladi. 3–31 formuladagi cosφ
 
ko‘paytma 
quvvat koeffitsiyenti
deb 
ataladi.

---

68
Agar zanjirda reaktiv qarshilik yo‘q bo‘lsa, unda φ = 0, cosφ = 1, 
P = U I
i
u
p
O
p
(
t
)
u
(
t
)
i
(
t
)
t
3.23-rasm.
bo‘ladi, ya’ni biz o‘zgarmas tok quvvatini olamiz. Zanjirda aktiv qarshi-
lik yo‘q bo‘lsa, φ = +
p
2
, cosφ = 0 va 
P = 
0 ga teng bo‘ladi. faqat reaktiv qar-
shilik bor zanjirdagina ajraladigan quvvat nolga teng bo‘lar ekan. Zanjirda 
tok mavjud bo‘lsa-da, qanday qilib o‘rtacha quvvat nolga teng bo‘lib qolishi 
mumkin? Uni 3.23-rasmda keltirilgan grafik yordamida tushuntirish mum
-
kin. Grafikda kuchlanish, tok kuchi va quvvatning φ = 
p
2
qiymatidagi oniy 
qiymatlari keltirilgan.
Quvvatning oniy qiymatining vaqtga bog‘liqlik grafigini har bir moment
-
ga to‘g‘ri kelgan tok kuchi va kuchlanishni bir-biriga ko‘paytirilib topiladi. 
Grafikdan ko‘rinadiki, davrning to‘rtdan bir qismida quvvat musbat qiymat
-
ga ega va energiya zanjirning mazkur qismiga beriladi; lekin davrning ke-
yingi choragida quvvat manfiy qiymatga ega va energiya zanjirning mazkur 
qismidan energiya olingan tarmoqqa qaytarib beriladi. Davrning to‘rtdan bir 
qismida zanjirga berilgan energiya tokning magnit maydonida to‘planadi, 
so‘ngra tarmoqqa qaytariladi.
O‘zgaruvchan elektr zanjirlarini loyihalashda cosφ ning katta bo‘lishiga 
e’tibor qaratiladi. aks holda energiyaning anchagina qismi generatordan 
zanjirga va aks yo‘nalishda aylanib yuradi. simlar aktiv qarshilikka ega 
bo‘lganligi sababli, energiya ularni qizdirishga sarflanadi.
sanoat va maishiy xizmat ko‘rsatish sohalarida elektr dvigatellari juda 
keng qo‘llaniladi. Ular katta induktiv qarshilikka va kichik aktiv qarshilikka 

---

69
ega bo‘ladi. Shuning evaziga cosφ ning qiymati kamayib ketadi. Uni oshirish 
uchun korxonalarning tarmoqlariga maxsus kompensatsiya qiluvchi konden-
satorlar ulanadi. Bunda elektrodvigatellarning salt yoki yetarli yuklamasiz 
ishlatilmasligiga e’tibor berish kerak. Odatda, cosφ < 0,85 bo‘lgan qurilma
-
larni ishlatishga ruxsat berilmaydi.