K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

20-
mavzu.
 o‘Zgaruvchan tokning ishi va quvvati. 
quvvat koEFFitsiyEnti
8-sinfdan sizga ma’lumki, o‘zgarmas tokning bajargan ishi kuchlanish, 
tok kuchi va tok o‘tib turgan vaqt ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi:
 
A = U · I · t. 
(3–28)
O‘zgaruvchan tokning bajargan ishini aniqlash uchun juda kichik vaqt 
oralig‘ida uning qiymatini o‘zgarmas deb qaraymiz. U holda o‘zgaruvchan tok 
bajargan ishining oniy qiymati ham shu kabi formula yordamida aniqlanadi:
 
A = u · i · t. 
(3–29)
agar zanjir uchlariga qo‘yilgan kuchlanish
 
u = U
m
cos ω
t 
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarayotgan bo‘lsa, undagi tok kuchi ham garmonik 
qonuniyat bo‘yicha faza jihatidan farq qilgan holda o‘zgaradi:
i = I
m
cos(ω
t +
φ). U holda o‘zgaruvchan tok bajargan ishning oniy qiymati 
uchun quyidagini yozamiz:
 A
= 
u i t
= 
U
m
I
m
t
cos ω
t
cos(ω
t + 
φ). 
(3–30)
Vaqt birligi ichida bajarilgan ishga quvvat deyiladi.
shunga ko‘ra 
o‘zgaruvchan tok quvvatining oniy qiymatini
 
p
= 
u i 
= 
U
m
I
m
cos ω
t.
cos(ω
t +
φ) 
(3–31)
ifoda ko‘rinishda yozish mumkin.

---

67
Bunda quvvat vaqt o‘tishi bilan ham modul, ham ishora jihatidan 
o‘zgaradi. Davrning birinchi yarmida quvvat zanjirga berilsa (
p
> 0), ikkin
-
chi yarmida quvvatning bir qismi qaytib tarmoqqa beriladi (
p
< 0).
Odatda, barcha hollarda uzoq muddat davomida iste’mol qilinadigan 
o‘rtacha quvvatni bilish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun bitta davrga 
to‘g‘ri keladigan quvvatni aniqlash yetarlidir.
Bitta davrga to‘g‘ri kelgan quvvatni topish uchun dastlab (3–31) formulani 
vaqtga bog‘liq bo‘lmaydigan ko‘rinishga keltiramiz. Buning uchun matema-
tika kursidan ikkita kosinus ko‘paytmasi formulasidan foydalanamiz:
cosα cosβ = (cos(α – β) + cos(α + β)).
Biz ko‘rayotgan holda α = ω
t 
va β = ω
t
+ φ. Shunga ko‘ra,
p
= 
(cosφ + cos(2ω
t
+ φ)) = 
cosφ + 
cos(2ω
t
+ φ).
Bunda ifodaning ikkinchi qo‘shiluvchisining bir davr davomida o‘rtacha 
qiymati nolga teng. Demak, bir davrga to‘g‘ri kelgan o‘rtacha quvvatning 
vaqtga bog‘liq bo‘lmagan hadi
= 
cosφ. 
bo‘ladi.
Tok va kuchlanishning effektiv qiymatlari ifodasi hisobga olinsa, ya’ni: 
U
ef
= 
va 
I
ef
= 
bo‘lgani uchun quyidagiga ega bo‘lamiz:
= 
cosφ = 
U I
cosφ. 
Bu kattalik zanjirning bir qismidagi