K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

garmonik tebranishlar
deyiladi.
Tebranayotgan
kattalikning eng katta qiymati moduli 
tebranish 
amplitudasi
 yoki amplitudaviy qiymat 
deb ataladi
.
Mexanik tebranishlarda amplituda jismning muvozanat holatidan eng kat-
ta og‘ishiga, elektromagnit tebranishlarda esa, kondensator qoplamalaridagi 
elektr zaryadining eng katta qiymatiga (
q
m
) teng.
garmonik tebranishdagi kattaliklarning vaqtga bog‘liqligini tasvirlash 
uchun grafik usul qulaydir.
elektromagnit tebranishlarning zaryad, kuchlanish va tok kuchining vaqt-
ga bog‘liqlik grafiklarini chizaylik. Buning uchun bu kattaliklarning (3–3), 
(3–4) va (3–5) tenglamalaridan foydalanamiz. Bu tenglamalarni taqqoslab 
ko‘rilsa, tebranishlar bir-biridan fazalar siljishiga ko‘ra farqlanishini ko‘rish 
mumkin.
Yuqoridagi tenglamalarning grafiklarini chizaylik. Abssissa o‘qining 
ostiga davr ulushlarida ifodalangan vaqt, ustiga esa shunga mos keluvchi 
tebranishlar fazasi qo‘yilgan. Ordinata o‘qlariga tegishli 
q, i
va 
U
kattaliklar 
qo‘yilgan (3.4-rasm).
q
a
)
0
i
b
)
0
U
d
)
0
p
2
p
2
p
2
3p
2
T
4
T
2
T
2
T
4
T
2
T
2
3
T
2
3
T
2
3
T
2
π
π
2π
2π
2π
3π
t
t
t
3π
3π
T
T
T
T
3.4-rasm.
Bu grafiklarda masshtab ma’lum bo‘lsa, abssissa o‘qidan davr (vaqt)ni, 
ordinata o‘qidan esa tebranayotgan kattalik amplitudasini yoki oniy qiyma-

---

47
tini aniqlash mumkin. Shuningdek, fazalarning siljishlarini ham grafiklardan 
taqqoslab topish mumkin. Masalan, kondensator qoplamalaridagi zaryad va 
kuchlanish maksimal bo‘lgan vaqtda, tok kuchi nolga teng.
konturdagi tok kuchi tebranishlari faza bo‘yicha zaryad tebranishlaridan 
p
2
oldinga o‘tib ketadi. Zaryad bilan kuchlanish bir xil fazada o‘zgaradi.
Yuqorida aytilganidek, ideal tebranish konturida hosil bo‘lgan tebranishlar 
so‘nmaydi. real konturda 
R
nolga teng bo‘lmaganligidan elektr energiyasi is-
siqlikka aylanib boradi va tebranishlar amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayib 
boradi (3.5-rasm.).
q
q
m
0 
τ
 
t
–
q
m
3.5-rasm.
Bunday tebranishlarga 
so‘nuvchi 
tebranishlar
deyiladi.
Ta’kidlash joizki, konturning 
qarshiligi qanchalik katta bo‘lsa, unda
Q = I
2
Rt 
energiya shunchalik ko‘p 
sarflanadi. 
Konturning 
qarshiligi 
ortgan sari tebranishlar davri ham 
ortib boradi. Demak, so‘nuvchi 
tebranishlar garmonik bo‘lmas ekan.
so‘nuvchi tebranishlar davriy 
bo‘lmagan tebranishlarga kiradi. Ularning tenglamalari differensial 
tenglamalar orqali ifodalanganligi sababli murakkab masala hisoblanadi. shu 
sababli ularning yechimi keltirilmasdan, grafigini keltirish bilan cheklanamiz.