К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

19.3. Инвентаризация
“ Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида” ги Қ о н у н н и н г 11- 
моддасига б и н оан хўж алик ю ритувчи субъект бухгалте­
рия ҳисоби ва ҳисоботи м аълум отларининг тўғрилиги 
ҳамда и ш он чл и ли ги н и тасдиқлаш учун вақти -вақти б и ­
лан активлар ва м аж буриятларни инвен тари заци я қилиб 
туриш и керак.
Инвентаризация —
бу маълум бир вақтга корхона 
маблағлари ва уларн и нг м анб алари н и н г ҳақи қи й мав- 
ж удлигини, и н вен тари зац и я қилинаётган объектни н а ­
тура ш аклида сан аш , яъ ни қолд и қлари н и ҳисоблаш
ёки ҳисоб ёзувларини текш и риш йўли билан ҳақиқий
қилинган хараж атларни белгилаш .
И н в ен тар и зац и я бухгалтерия ҳисоби усулларидан 
бири бўлиб, ун ин г ёрдам ида ж ори й ҳисоб маълум отла­
ри н и н г тўғрилиги текш и рилади , ҳисобда йўл қўйил-

---

ган хатолар ан и клан ади , ҳисобга олин м аган хўж алик 
м уом алалари ҳисобга олинади, моддий ж авобгар ш ахс­
лар ж авобгарлиги остида бўлган маблағларнинг бутли­
ги н азорат қилинади.
Корхона,^ таш ки лот ва муассасалар и н в ен тари зац и я 
ўтказиш да Ў збекистон Р еспубликаси А длия в а зи р л и ­
ги ни н г 833-сонли буйруғи б илан рўйхатдан ўтказилган 
19-сонли Б Ҳ М А “ И н в ен тари зац и ян и таш ки л эти ш ва 
ў ткази ш ” га тўли қ амал қиладилар.
Қ уйидаги ҳолатларда и н в ен тар и за ц и я м уддатидан 
олдин ўткази л и ш и шарт:
♦ к о р х о н а м о л -м у л к и н и и ж ар а га б е р и ш , со ти б
олиш , соти ш , ш унингдек давлат корхон асин и а к ц и я ­
д орли к ж ам и яти га ай лантириш чоғида;
♦ м ол и яви й ҳисобот тузиш дан олдин, л ек и н ҳисо- 
бот й и л и н и н г 1 октябри д ан к е й и н и н в ен тар и за ц и я
қи л и н ган мулк бундан мустасно;
♦ асоси й воситалар ва товар-м одд и й захи раларни
қайта баҳолаш да;
♦ моддий жавобгар шахе ўзгарганида;
♦ тал о н -тар о ж қилиш ёки суиистеъмол қ и л и ш , ш у­
н ин гд ек б ой л и кл арн и н г бузилиш и б илан б о ғл и қ ф акт- 
лар ан и кд ан ган ид а;
♦ ён ғи н ёки табиий оф атлар содир бўлганида;
♦ кор хон а тугатилаётганида тугатиш б ал ан си н и ту­
зи ш олдидан ва бош қа ҳолларда.
Т ек ш и р и ш кўламига кўра и н в ен тари зац и я ёп п аси га 
ёки тан лаб ўтказиладиган, ўтказиш вақти бўйича р е­
ж алаш ти рилган ёки тўсатдан ўтказилади ган и н в ен та- 
р и зац и ял арга бўлиниш и мумкин.
“А сосий воси талар” ном ли 5 -сон Б Ҳ М А га б ин оан
асосий воситалар и нвен тари зац и яси кам ида и к к и й и л ­
да бир м арта ўтказилади, кутубхона ф о н д и 5 йилда 
бир марта и нвентаризация қилинади.
“ Т ов ар-м од д и й захи ралар” н ом ли 4 -с о н БҲ М А га 
бин оан товар-м одди й захиралар и н в ен тар и зац и яси ка­
м ида б и р йилда бир марта ўтказилади.
Пул м аблағлари, пулли ҳужж атлар, қатьи й ҳисобот 
блан к ал ари бир ойда бир марта, ён и лғи ва м ойлаш
м атери ал лари , о зи қ -о в қ а т м аҳсулотлари ҳар чоракд а 
и нвен тари заци я қилинади.
И н в ен тар и зац и я н и ўтказиш учун корхон ада д о и -

---

мий и н вен тари зац и я ком исси яси ф аоли ят ю ритади. Д о ­
и м ий и н вен тари зац и я ком и сси яси тарки б и га куйида­
гилар киради:
♦ корхон а раҳбари ёки ун ин г ёрдам чиси;
♦ бош бухгалтер;
♦ б о ш қ а м утахассислар (м уҳандис, и қти со д ч и ва 
бош қалар);
♦ ички аудит вакили.
Д о и м и й ҳаракатдаги ком и сси я асосан куйидаги в а­
зи ф ал арн и бажаради:
♦ қи й м атл и кл ар бутлигини таъм и нлаш б ўйича п р о ­
ф и л акти ка и ш л ари н и олиб боради;
♦ и н в ен тари зац и я ўтказиш ни таш ки л этади, иш чи 
и н в ен тари зац и я ком и сси яси аъзоларига тегиш ли м ас- 
лаҳат ва кўрсатм алар беради;
♦ и нвен тари заци я натиж алари н и нг тўғрилигини тек­
ш иради;
♦ и н вен тари заци я ўтказиш тартиби бузилганида қай- 
тадан и н в ен тар и зац и я ўтказиш га буйруқ беради;
♦ кам ом ад ва нобудгарчилик қоллари б ўйи ча мод- 
ди й -ж авобгар ш ахслардан олин ган туш унтириш хатла- 
ри ни кўриб чиқади ва тегиш ли ч оралар кўриш бўйича 
такли ф лар беради.
Агар иш ҳажми кўп бўлса, м улклар ва м оли яви й
маж буриятлар и н вен тари зац и яси н и бир вақтн и н г ўзи- 
да ўтказиш учун корхона раҳб ари н ин г буйруғи билан 
қуйидаги таркибда иш чи и н вен тари зац и я ком и сси яси
таш кил этилади:
♦ и н в ен тар и зац и я ўтказиш ни тай и н лаган к о рх он а­
н и н г ваки ли (ком и сси я раиси);
♦ мутахассислар (товарш унос, муқандис, технолог, 
м еханик, и ш ю ритувчи, иқтисодчи, бухгалтер ва б ош - 
қалар).
И ш чи и н вен тари зац и я ком и сси яси куйидаги вази ­
ф аларни баж аради:
♦ моддий бойли клар ва пул м аблағлари н и сакдаш
ва иш латиш ж ой лари да и нвен тари заци я ўтказади;
♦ корхо н а б у х гал тер и ям билан бирга и н в ен тар и за­
ция н ати ж аси н и ан и қлаш да қатнаш ади ва кам ом ад н и
ортиқчаси би лан қоплаш , ш ун и нгдек таби ий кам ай и ш
норм аси д о и раси даги кам ом адн и ҳисобдан ч и қ ари ш
бўйича так л и ф л ар иш лаб чиқади;

---

♦ то вар-м одд и й б ой ли кл арн и қабул қилиш , сақлаш
ва ж ўнатиш . У ларн и н г бутлиги ҳисоби ва назоратини 
яхш илаш , ш ун и нгд ек норм адан о р ти қ ва ф ой далан ил- 
майдиган моддий қийм атликларни сотиш тўғрисида так­
лиф лар киритади.
И ш чи и н вен тар и зац и я ком исси яси га қуйидаги м аж ­
буриятлар ю клатилади:
♦ корхона раҳбари н и н г буйруғига бин оан и н в ен та­
р и зац и ян и ўз вақтида ва белгиланган тартибда ўтка- 
зиш ;
♦ текш и рилган асоси й воситалар, товар-м одди й за­
хиралар, пул м аблаглари ва ҳисоб-китоблардаги м аб­
лагларни ҳақиқий қолд и қ рўйхатига тўли қ ва ан и қ ёзиш;
♦ товар-м одди й захиралар б аҳосини аниклай ди ган
белгилар (ти п , нав, м арка, разм ер, п рейскурант бўйи- 
ча тартиб н ом ери, артикул ва шу каби лар)н и рўйхатда 
тўғри кўрсатиш ;
♦ б елгиланган тартибга б и н оан и н в ен тари зац и я м а­
териаллари ни тўғри ва ўз вақтида расм и йлаш тири ш .
И н в ен тар и зац и я ком и сси яси и нвен тари заци я бош - 
лан и ш вақти га бўлган охирги ки ри м ва чиқим ҳужжат- 
лари ёки материал ва пул м аблағлари ҳаракати тўғри- 
сидаги ҳисоботларн и олиш и лозим .
И н в ен тар и зац и я ком и сси яси раиси “ и н вен тари за- 
циягача______(с ан а)” белгисини қўй и б, ҳисоботга и ло­
ва ки лин ган барча кирим ва чиқим ҳужж атларини им - 
золайди. Бунда, ўз навбатида, ҳисоб маълумотлари бўйи- 
ча и н вен тари зац и я бош лан иш вақтига мулклар бўйича 
барча ки ри м ва ч и қ и м ҳужжатлари бухгалтерияга то п - 
ш ири лганли ги ёки ком исси яга берилганлиги тўғриси- 
да моддий ж авобгар ш ахслар тилхат берадилар.
И н в ен тар и зац и я б ош л ан и ш и д ан олдин ком и сси я 
аъзоларига и н в ен тари зац и ян и қачон бош лаб қачон ту­
гатиш тўғрисида бўйруқ топ ш и рилади , ком и сси я раи- 
сига эса назорат п лом бири (муҳри) топш и рилади . А гар­
да мулк и н в ен тари зац и яси бир неча кун давом этади- 
ган бўлса, иш куни тугаш и билан моддий б ойли клар 
сакданаётган хон ан и н г эш иги м ухрланиш и керак.
И н в ен тар и зац и я қи л и н ган м оддий б о й л и к л ар ва 
объектлар ҳамда уларн и нг м икдори рўйхатда н о м ен к­
латураси бўйича ва ҳисобда қабул қи лин ган ўлчов б и р ­
лигида кўрсатилади. Бу рўйхат иш чи и н вен тари заци я
417

---

ко м и сси яси н и н г барча аъзолари ва моддий ж авобгар 
ш ахе том о н и дан им золанади.
И н в ен тар и зац и я рўй хатининг охирида ком исси я т о ­
м он и дан текш и р и ш моддий ж авобгар ш ахслар и ш ти - 
роки д а ўтказилганлиги, ком исси я аъзоларига ҳеч к а н ­
д ай даъво йўқлиги ва рўйхатда келти ри лган моддий 
б о й ли кл арн и маъсул сақлаш га қабул қилганлиги тўғри- 
сида м оддий ж авобгар ш ахслар тилхат ёзиб берадилар.
И ш чи инвен тари заци я ком исси яси ҳар бир турдаги 
моддий б ой ли кл арн и н г и н в ен тар и зац и яси тугагач, и н ­
в ен тари зац и я д ал олатн ом асин и тузади. М асалан, “А со­
сий воситаларни тугалланмаган таъ м и ри н и н г и н вен та­
р и зац и я д алол атн ом аси ” , “ Й ўлдаги товарлар ва м ате­
ри аллар инвен тари заци я д алолатн о м аси ” ва бош қалар.
И н в ен тар и зац и я тугагач, ўтказилган и н вен тари за­
ц и я тўғрилигини текш и ри ш учун назорат текш ируви 
ўткази ли ш и мумкин. Бундай тек ш и р и ш и н вен тари за­
ц и я ўтказилган ом бор очилм асдан туриб, и н в ен тар и ­
зац и я ко м и сси яси ва моддий ж авобгар ш ахслар и ш ти - 
роки д а ўтказилади. И н вен тар и зац и ял ар н и назорат тек ­
ш и ри ш д ан ўтказиш натиж алари-далолатнома билан рас­
м и й л аш ти р и л ад и ва ў ткази лган и н в ен тар и за ц и ян и н г 
тўғри ли ги н и назорат тек ш и р и ш н и ҳисобга ол и ш даф - 
тари д а рўйхатга олинади.
И н в ен тар и зац и я н атиж асида ан и қл ан ган м улклар- 
н и н г бухгалтерия маълумотлари билан мавжуд ҳақиқий - 
си орасидаги ф арқ и куйидагича тартибга солинади:
♦ о рти қч а ч и ққан асоси й воситалар, моддий қ и й - 
м атликлар, пул маблағлари ва б о ш қа мулклар кирим га 
ол и н и б , асоси й ф аолиятдан ол и н ган б ош қа даром ад ­
лар (93-ҳисобварақ) кўпайтирилади. А йбдор ш ахслар­
д ан қи й м атл и кл ар н и н г орти қча ч и қ қ ан л и к сабаблари 
хусусидаги туш унтириш хатлари олинади;
♦ қ и й м атл и кл ар н и н г қ о н у н чи л и к билан белгилан ­
ган н орм а доираси даги кам ом ади корхон а раҳбарининг 
буйруғи б и л ан иш лаб ч и қ ар и ш , муомала хараж атлари­
га ёки м о л и ял аш ти р и ш (ф о н д л ар )н и кам ай ти р и ш га 
ўтказилади;
♦ м оддий қийм атликлар, пул м аблағлари ва бош қа 
м улклар кам ом ади, ш унингдек таб и ий кам ай и ш н ор- 
м асидан ор ти қч а нобудгарчиликлар айбдор ш ахслар­
д ан ун ди ри б олинади. Агар айбдор ш ахслар ан и қл ан -

---

маса ёки ай бдор ш ахслардан ундириб ол и ш суд орқали 
рад этилган бўлса, камомад ва н обудгарчиликлардан 
кўрилган зарарлар иш лаб чиқари ш , м уом ала хараж ат­
ларига ёки м олиялаш тириш (ф ондлар)ни кам айтириш га 
ўтказилади. Бундай зарарлар келгусида сол и ққа торти ­
ладиган базага қўш илади.
Д ебитор ва кредиторлар билан олиб бориладиган 
ҳ и соб -ки то б ларн и н г и н вен тари зац и яси теги ш л и к о р ­
хона, таш ки лот ва алохдда ш ахслар б и лан олиб б о р и ­
ладиган ҳи соб -ки тоб ларн и ўзаро текш и ри ш дан иборат. 
К о рхон ан и н г бухгалтерия ҳисоби маълумоти бўйича у 
ёки бу дебитордан олинадиган қарзлар сум м аси карз­
дор бўлган корхона (алоҳида ш ахслар)н и нг бухгалте­
рия ҳисобида ёзилган қарзлар сум м аси билан с о л и ш ­
тирилади.
Ҳ и соб -ки тоб л арн и текш ириш учун қарздор т а ш к и ­
лотларга бухгалтерия ходимлари саф арга ю борилади ёки 
хат жўнатилади. Ҳ исоб-китобларни текш и риш учун ю бо­
рилган бухгалтерия ходими тек ш и ри ш як ун и д а д ал о­
латн ом а тузади. Т екш и ри ш н атиж асида д еб итор қарз- 
ларн и ундириб олиш даргумон бўлиб қоли ш и м ум кин 
(к о р х о н а т у га ти л га н б ўли б , қ а р з н и н г к и м д а н у н - 
д и ри ли ш и ном аълум , дебитор қарзи н и тан олм аслиги, 
даъво қи лиш муддати туш ириб қолд ири ли ш и ва \.к .). 
Бундай ҳолларда корхона бухгалтериясида ум идсиз д е­
битор қарзлар рўйхати тузилиб, ҳар б и р дебитор ва 
креди торларн и нг рўпарасига н и м а сабабдан кар з реал 
эмаслиги кўрсатилади.
Бу рўйхат корхон ан и нг дои м и й ҳаракатдаги и н в ен ­
таризация ком иссиясига такдим этилади. К ом и сси ян и н г 
хулосасидан сўнг даъво қилиш муддати ўтган, ш у н и н г­
дек суд ундириб олиш га қарор қи лган , л е к и н қарздор- 
н и н г тўлаш қоби ли яти йўқпиги туф айли ун ди ри б олиш 
иложи бўлмаган қарзлар даргумон қарзлар резерви ҳисо- 
бидан қопланади.
У нди рилм аган дебитор қарзлар даргум он қарзлар 
резерви билан қоп ланганда 4910—“Д аргум он қарзлар 
бўйича р езе р в л а р ” ҳисобварағи д еб етл ан и б , д еб итор 
қарзларн и ҳисобга олувчи ҳи собварақлар кредитланади. 
Ушбу бухгалтерия ёзуви 7-ведом ост ва 8 -ж урнал-ор- 
дерда акс эттирилади. Қ арзд орн и н г тўлаш қоби ли яти
йўқлиги туф айли дебитор қарзлар ҳисобдан ч иқари л-

---

гани билан улар бекор қи лин м айди . Бундай қарзлар 
007—“Т ўлаш га қо б и ли я тси з д еб и то р л а р н и н г зарарга 
ўтказилган қар зи ” ҳисобварағининг ки ри м қисм ида беш 
йил давом и да ҳисобга олинади.
Д аъво қи ли ш муддати ичида талаб қи либ о л и н м а­
ган кредитор қарз сум маси корхон ан и н г асоси й ф а о ­
ли яти дан олин ган б ош қа даром адлари таркиби (9360- 
ҳи собварақ)га ўтказилади.
И н в ен тар и зац и я н атиж алари д о и м и й ҳаракатдаги 
и н вен тари зац и я ком и сси яси том он и дан кўриб ч и қ и - 
либ, ан и қлан ган кам ом ад к и м н и н г ҳисобидан ундириб 
ол и н и ш и ёки қандай харажатларга ўтказили ш и ёхуд 
ан и қлан ган ортиқча маблағлар қандай ки ри м га о л и н и ­
ши тўғрисида қарор қабул қилади. Д ои м и й ҳаракатдаги 
и н вен тари зац и я ком и сси яси н и н г карори б аён н ом а б и ­
лан расм и йлаш тири лади ва у корхона раҳбари ёки к о р ­
хона раҳбари таклиф ига б и н оан ю қори орган то м о н и ­
дан тасдикданади.