К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

2000
йил 
6
-сон, 33-модда), марказлаштирилмаган 
экспорт операциялари бўйича тушумнинг келиб ту­
шиши ёки товарни қайтадан олиб келиш муддати 60 
кундан ошмаслиги керак, муассислар томонидан хо­
риждаги корхоналар (савдо уйлари, савдо ваколатхо­
налари, шўъба ва тобе хўжалик жамиятлари, фирма

---

дўконлари, дилерлик тармоқлари ва консигнация 
ом борлари) манзилига олиб чиқиладиган товарлар 
бўйича — 180 кундан ошмаслиги керак. Ташқи савдо 
операциялари бўйича қарз божхона чегарасидан ўтил- 
ганидан кейин тегишлича 60 ва 180 кун ўтгач ўтказиб 
юборилган ҳисобланади.
Бюджетга ва давлат мақсадли жамғармаларига маж­
бурий тўловлар бўйича кредиторлик қарзи қонун ҳуж- 
жатларида белгиланган тўлов муддатлари тугагандан 
кейин келадиган кундан бошлаб ўтказиб юборилган 
ҳисобланади.
Бошқа кредиторлик қарзлари бўйича ўтказиб юбо- 
риш муддати сўндиришнинг муайян муддатлари бел­
гиланган хўжалик шартномалари асосида аникданади.
Корхонада дебиторлик ва кредиторлик мажбурият­
лари юзага келишининг асосий сабаби — ҳисоб-китоб- 
ларда тўловлар муддати ёки санасининг турли ҳисобот 
даврига тушиб қолишидир. Бунга ҳар қандай ҳолатда ҳам 
йўл кўйилади. Агарда маҳсулот ортиб жўнатиш орқали 
сотиладиган бўлса, бунда тўловлар амалга ошиш санасига 
қадар мажбурият, қарз сифатида акс эттирилади.
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг 
ундириш муддати 3 ой ёки 90 кун қилиб белгиланган. 
Ушбу муддатдан сўнг дебиторлик ва кредиторлик маж­
буриятлари назоратга олинади ва уларнинг ҳолати бўйи- 
ча амалдаги қонунчиликка мувофиқ жавобгарлик шарт­
лари (маъмурий ва молиявий) белгиланади.
Д ебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларини 
ҳисобдан чиқариш муддати сифатида юридик шахслар 
ўртасида ҳам, корхона билан жисмоний шахслар ўрта- 
сида ҳам 3 йил муддат белгиланган. Ушбу муддатда 
тўланмаган ёки ундириб олинмаган мажбуриятлар, 
қарзлар корхона фойда ва зарарларига олиб борилади. 
Муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик мажбурият­
лари давлат томонидан назоратга олинади. Муддати 
ўтказиб юборилган кредиторлик мажбуриятлари кор­
хона фойдасига қўшилади ва умумий асосда солиққа 
тортилади. Муддати ўтган дебиторлик мажбуриятлари­
ни зарарга олиб бориш солиққа тортиладиган фойда 
суммасини камайтирмайди.
Даъволар бўйича ҳисоблашишлар 4860—“Даъволар 
бўйича олинадиган счёт (тўловлар)” ҳисобварағида юри-

---

тилади. Бу ҳисобварақ мол етказиб берувчиларга, пуд­
ратчиларга, транспорт ва бошқа ташкилотларга билди­
рилган эътирозлар, шунингдек, уларга такдим этилган 
ва тан олинган жарималар, ўсимлар ва беқарорликлар 
бўйича ҳисоблашишлар тўғрисидаги маълумотларни 
умумлаштириш учун мўлжалланган.
Бундан ташқари, турли дебиторлар таркибида мо­
лиявий ва оператив лизинглар бўйича олинадиган тўлов- 
лар, олинадиган фоизлар ва дивидендлар, роялти