K. A. Alimov va boshq.; S. S. G‘ulo-movning umumiy tahriri ostida. T.: «Sharq»

1.7-rasm. Boshqaruv tizimining modeli.


O‘rta darajada berilgan strategik yo‘nalishni amalga oshiruvchi tarkibi shakllanadi yoki ko‘rinishini o‘zgartiradi(tashkil etish konturi). Quyi darajada yuzaga kelgan ogishlarni bartaraf etgan holda, tizimning tegishli rejimda bula olishini ta’minlaydi.
Mazkur modelda bonsharuvchi qism va boshqaruv ob’ektining o‘zaro aloqaci aniq namoyon bo‘ladi. Ular uch xil ko‘rinishdagi buyruq, oladi, ya’ni: hech bir ko‘rsatmasiz bajariladigan dastur; ma’lum bir ehti-moliy voqealar sodir bo‘lgan hollarda bajariladigan tashkiliy qoidalar; atrof-muhitning taxminiy ta’siri va tizim faoliyatining me’yoriy rejimdan chalg‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv buyruqdari. Quyida to‘liq, boshqaruv davri faoliyatining amaliy mohiyatini ko‘rib chiqamiz.

1. 
   Bashoratlash – bu tashqi muhitning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ho-latini, boshqariladigan ob’ektning o‘zini tutishini aniqlash maqsadida ma’lu-motlarni qayta ishlash hamda ular har birining ehtimolligini baholashdan iborat.
   
2. 
   Rejalashtirish – bu tizimning kelajakdagi orzu qilingan holatini ishlab chiqish (rejali modelini ishlab chiqish) va ushbu holatga erishish uchun mablag‘larni taqsimlashga nisbatan qarorlar qabul qilishdan iborat. Rejalashtirish maqsad va mezonlarni tan-lashni uz ichiga oladi. Shu maqsad va mezonga nisbatan boshqaruv samaradorligi baholanadi.
   
3. 
   Dasturlash rejasini amalga oshirish, ya’ni tizim faoliyatining algoritmini ishlab chiqish uchun boshqariladigan harakatlar ketma-ketligi hamda o‘zaro aloqasini bayon etuvchi dasturlarni ishlab chiqishdan iborat.
   
4. 
   Tashkil etish – mustaxkam (bardoshli) ob’ektlar yoki jarayonlar tuzilmasini o‘zgartirishi yoki kurishdan, ya’ni ma’lum bir holatlarida boshqari-ladigan ob’ektlar faoliyatini reglamentlashtirishda foydalaniladi-gan u yoki bu qoida, protsedura, usul, algoritmlarini belgilash yoki o‘zgartirish demakdir.
   
5. 
   Me’yorlashtirish – tizimning xususiyatlarini ifodalovchi statistik ma’lumotlarni doimiy ravishda yig‘ish va ular asosida tizimning bir me’yorda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlab turish.
   
6. 
   Hisobga olish boshqariladigan ob’ekt va tashqi muhit parametrlari majmuini kdnd etishdan iborat. U yana keladigan ma’lumotlarni dastlab qayta ishlash, jumladan, tasniflash, guruhlash va hokazo arifmetik hamda mantiqiy operatsiyalarni uz ichiga oladi.
   
7. 
   Nazorat qilish - boshqariladigan ob’ektlarning me’yorida ishlashi-dan chalg‘ishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar mazmunini aniqlashdan iborat.
   
8. 
   Boshqarish – tasodifiy ta’sirlar sababli tizim ishining me’yoriy rejasidan chetlashishini bartaraf etish maqsadida qaror qabul qilish, ya’ni qayta aloqa asosida tuzatish, olinadigan samaraning sifat va miqdor o‘l-chovlari o‘zgarishiga ko‘ra boshqariluvchi ob’ektga ta’sir ko‘rsatishidir.
   
9. 
   Tahlil – tizimning joriy holatini o‘rganishda ish samaradorligini oshirish uchun uning imkoniyatlarini tahlil etishdan iborat.