K. A. Alimov va boshq.; S. S. G‘ulo-movning umumiy tahriri ostida. T.: «Sharq»

To‘laqonlilik. Axborot to‘laqonliligi ob’ekt faoliyatining u yoki bu tomonlarining miqdoriy va sifat parametrlarini aniq belgilash hamda mos qarorlarni ishlab chiqarishda ifodalaniladi.

Axborotning noto‘laqonliligi qarorlar qabul qilishda xatolarga olib kelishi mumkin.

2. 
   Ishonchlilik qabul qilinadigan qarorlar samaradorligi saqlanadigan yetib kelgan va natijaviy axborotlarda muayyan darajada buzilishlarga yo‘l qo‘yadi.
   
3. 
   Axborotni qabul qilishning bemalolligi vaqt birligida ma’lumotlarni qabul qilish tezligi bilan belgilanadi. Shu bois ham ma’lumotlar ko‘proq jadval shaklida beriladi, u nafaqat axborot mazmunini ochib beradi, balki yengil qabul qilinadi ham.
   
4. 
   Ma’lumotlarning dolzarbliligi muayyan vaqt mobaynida aniq vazifani amalga oshirish uchun yaroqliligini ifodalaydi. Shu bois ham dolzarblilik, hozirjavoblilik va tezkorlik axborotga xos xususiyatlardir.
   
5. 
   Kechikmaslik axborotning qulay yoki belgilangan vaqtda kelib tushishini anglatadi. Bu talabni buzish axborotni qadrsizlantiradi.
   
6. 
   Aniqlilik uning to‘g‘riligini, detallashtirish darajasini anglatadi. Axborotning aniqliligi uning barcha iste’molchilar tomonidan bir xil qabul qilinishini ta’minlaydi.
   
7. 
   Tezkorlik vaqt o‘tgach axborot eskirishi va dolzarbliligini yo‘qotishini aks ettiradi
   

Axborotning o‘z vaqtida qabul qilinmasligi qaror qabul qilishni kechiktiradi, oqibatda qabul qilinayotgan qarorlar o‘zgaruvchan sharoitda talabga javob bermaydi. Axborot qanchalik tezkor bo‘lsa, u shunchalik qimmatli bo‘ladi.
Axborotning qadrliligi aniqlik darajasi oshgani sayin yoki xabar qilinayotgan va aniq natijalar o‘rtasidagi farq kamayganda tez ko‘tariladi. To‘liqrok va ishonchli axborot to‘g‘ri qarorni qabul qilishni ta’minlaydi.
Axborot tizimlarining muhim afzalligi shundaki, undan foydalanil-gan sari qayta ishlash vaqti kamayadi. Eng kam, o‘rtacha eng ko‘p axborot muddati borasida tushuncha bor. Eng kam muddat – hisobot davrining yar-mi hamda qayta ishlashdagi ushlanib qolishga teng; o‘rtacha-qayta ishlash davrlari o‘rtasidagi yarim interval hamda qayta ishlashga ushlanib qolishga teng; eng ko‘p muddat bir interval hamda yarim hisobot davriga teng.
Axborotning qimmata ushlanib qolish vaqti oshishi bilan kamayadi, shu tufayli axborot eskiradi.
Har qanday chetlanishlarga (og‘ishga) darhol ta’sirlanuvchi axborot tizimi aniq vaqt tizimida amal qiluvchi tizim deb hisoblanadi. Bu tizim ma’lumotlarni ko‘p ushlanmagan holda oladi, qayta ishlaydi va uzatadi. Shu bois darhol zarur choralarni ko‘rish mumkin.
Axborotni qayta ishlashda ushlanib qolish kamayganda, birinchidan, qarorlar oldinroq qabul kilinishi mumkin, ikkinchidan, uning mazmuni yaxshilaniladi.
Axborot foydali bo‘lishi uchun har bir diqiqada hal etiladigan muammo bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Faqat ishga tegishli axborotlar foydalanuvchilarga o‘z vaqtida va mazmunli qaror qabul qilish imkonini beradi. Ular esa o‘ziga zarur ma’lumotlarni izlashga ortiqcha vaqt sarf etmaydi. Agar mavjud axborot ishlab chiqilayotgan qaror bilan bog‘liq bo‘lmasa, u biror qiymatga ega bo‘lmaydi. Foydalanuvchining axborot yoki ishning qandaydir qismini bilishi (yoki bilmasligi) ham axborot qiymatining muhim omilidir.
Shunday qilib, axborotning qiymati faqat uning miqdori bilangina belgilanmaydi. Axborot birligining qiymati yoki murakkabliligi darajasiga qarab baholash ham muhim. Unda boshqaruv xodimlari ishini ular ishlab chiqarayotgan axborot miqdori va qiymati buiicha (boshqarish samaradorliti uchun zarur va yetarli bo‘lgan) baholash imkoniyati tugiladi. Ushbu formula bo‘yicha foydalanuvchi (ijrochi) foydali ishi koeffitsiyenta shunday baholash ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qilishi mumkin:
(2)
Bunda:
tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot qiymati;
tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot hajmlaridir.
To‘laqonli ish uchun zarur bo‘lgan axborot xususiyati va hajmi ko‘pgina omillarga bog‘liq: boshqarish tizimining murakkabligi; mazkur aniq, sharoitlarda axborot turlari; ushbu turlarning axborot miqdori va ularning tizimdagi noaniqliligini eng ko‘p bartaraf etishga imkon beruvchi tizimning barcha elementlarni qamrab olishi shu jumladandir. Bu sharoitlar bir qadar dialektik birlikni o‘zida namoyon etadi. Jumladan, axborotning juda muvaffaqiyatli tanlanishi zarur axborot hajmining keskin kamayishiga olib kelishi mumkin, muvaffaqiyatsiz tanlash esa ulkan axborot hajmini olish zaruriyatini yuzaga keltiradi, bu tizimning boshqarish samaradorligini kamaytiradi.
Axborotni tejash. Axborotni qayta ishlash va foydalanish jarayonlari – mehnat jarayonlari, boshqaruv mehnatini tejash muammosi ekan, demak bu eng avvalo axborotni tejash muammosidir. Axborotni tejash tamoyili shundayki, u bilan bog‘liq, jarayonlar undan faqat ishlab chiqarishda foydalanilgandagina maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Axborotni tejash yo‘laridan biri doimiy va o‘zgaruvchan axborot o‘rtasida to‘g‘ri nisbatni o‘rnatishdir. Bunda doimiy axborot solishtirma og‘irligining aniq, sharoitlardagi eng ko‘p imkoniyatlarini kuzda tutishi lozim.
Axborot to‘laqonligining o‘lchovi sifatida axborotning qabul qilingan (yani faktik yoki loyihalashtarilgan) miqdoridan chetlashishi xizmat qilishi mumkin.
Axborot to‘laqonligining o‘lchovi bo‘lib (yani faktik yoki loyihalashtirilgan) dan vaqt birligi yoki bir boshqaruv turkumi (jarayon, ish) mobaynida mazkur sharoitdagi maksimal axborot miqdori ga og‘ishi axborot to‘laqonligiga o‘lchov bo‘lib xizmat qilishi mumkin, chunki axborot to‘laqonligi oxir-oqibatda uning miqdori bilan belgilanadi.
Axborot to‘laqonlilik koeffitsiyenti o‘lchami quyidagi formula bilan belgilanadi:

Axborot miqdorining oshishi bilan uning qiymati, ya’ni u bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ortadi. Biroq bu qiymatning o‘sishi bir tekis rivojlanmaydi, chunki, u axborot miqdori oshgandagina ortadi. Bu, axborot birligiga harajatlar miqdori ortishi sababli axborotni qayta ishlash murakkabligi oshishi natijasida o‘sishi bilan izohlanadi. Demak, axborot to‘laqonliligi koeffitsenti axborotga ketgan harajat bilan bog‘liq.
Shunday axborot to‘laqonliligini optimal deb hisoblash lozimki, unda axborot noto‘laqonligi yoki uni olishdagi ushlanishlar tufayli yuzaga keladigan ta’minlash va yo‘qotish harajatlari minimal bo‘lsin.
Teskari belgilar bilan olingan yo‘qotishlar o‘lchami iqtisodiy samarani (oxir-oqibatda foydani) ifodalaydiki, u axborot noto‘la-qonligi va o‘z vaqtida yetkazilmaganligi tufayli yo‘qotishlarni bartaraf etish natijasida olinishi mumkin.
Iqtisodiy samara (E) bilan axborotni yo‘qotish (S) o‘rtasidagi aloqa quyidagi bog‘liqlikda ifodalanadi:

bunda:
M – yo‘qotishlar yoki iqtisodiy samara koeffitsiyenti (ularning maksimal ahamiyatiga nisbatan).
maksimal yo‘qotishlar axborot umuman yo‘q paytida yuzaga keladi. Ularning o‘lchami axborotsiz to‘g‘ri qaror qilish ehtimoli hisobga olingan holda belgilanishi lozim.
M koeffitsenti o‘z navbatida axborot to‘laqonligi koeffitsiyenti ( ) dan, u bilan bog‘liq harajatlar ( ) va yo‘qotishlarga ( ) bog‘liq. Demak, axborot to‘laqonligi koeffitsiyenti optimalligi sharoitlarini ikki yoqlama aks ettirishi mumkin: harajat va yo‘qotishlar summasini minimallashtirish, ya’ni yoki foyda va harajatlar o‘rtasidagi farqni maksimallashtirish, ya’ni . Axborot harajatlari uning miqdoriga, shuningdek sifat harakteristikalariga bog‘liq holda belgilanadi.
Axborot texnologiyalarini qo‘llash tufayli yuzaga keladigan axborot mo‘lligi foydalanuvchini kuchli zo‘riqishga olib keladi. Aynan u foydalanuvchi tomonidan axborot iste’moli darajasini belgilab beradi.
Axborot ishlab chiqarish va uni iste’mol qilish o‘rtasida muvozanatga rioya qilinadigan vaziyatga ideal holda deb qarash mumkin. Haqiqatda esa ishlab chiqarish hajmi doimo iste’moldan oshadi yoki iste’mol etiladigan (foyda-laniladigan) axborot hajmi yuzaga kelgan axborot yo‘qotishi ayirmasiga teng:
Axborot yo‘qotishlari hajmi ko‘plab omillar, shu jumladan yaratilgan axborot hajmi , axborot yuklamasi va boshqa o‘zgaruvchi omillar ga bog‘likki, uni quyidagi funksiya ko‘rinishida tasavvur etish mumkin:
(5)
Ijtimoiy nuqtai nazardan axborot yuklamalari axborotni qayta ishlash va qabul qilishda insonning cheklangan imkoniyatlariga, shuningdek axborotni qayta ishlashdagi ijtimoiy cheklanishlar, ta’lim, umuman savodxonlik va xususan kompyuter savodxonligi darajasi, axborotni qayta ishlash va uzatish vositala-riga bemalol kirish, kommunikatsiya siyosati darajasi va hokazolarga boptk- Axborot yo‘qotishlarini hisoblash quyidagi formula asosida amalga oshiriladi:
(6)
bunda: M – yo‘qotishlar koeffitsiyenti.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish jarayonlarini tahlil etish asosida quyidagi xulosani chiqarish mumkin:

1. 
   yaratilayotgan axborotning sifati uning mikdoriga nisbatan sekin ko‘payish xususiyatiga ega:
   

(7)

2. 
   axborot qancha ko‘p yaratilsa, axborot yo‘qotishla-
   ri shuncha'yuqori darajada bo‘ladi;
   

8)

2. 
   axborot sifati qancha past bo‘lsa, uni yo‘qotish
   darajasi ham shuncha yuqori bo‘ladi:
   

(9)
Axborotni hisoblash. Umumiy holatda axborotni mazmuni, usuli va miqdori bilan tavsiflash mumkin.
Axborot miqdori tushunchasi o‘tgan asrning 30-yillarida yuzaga keldi va 50-yillarda asosan aloqa texnikasi maqsadlari uchun shakllandi. 1948 yili K. E. Shennon axborot miqdorini aniqlash uchun shunday klassik formulani berdi:
(10)
bunda: