Jurnalistikasi

X IX bob.
RADIO HAMDA TELEVIDENIENING VUJUDGA 
KELISHI VA RIVOJLANISHI
1-fasl.
Radioning ixtiro etilishi
Radio asosan signalli axborotni masofaga uzatish uchun qo‘l- 
laniladigan texnik vosita sifatida maydonga keldi. Oldingi boblarda ko‘rib 
chiqqanimizdek, radio paydo boiishidan aw af masofa bilan bogiiq 
kommunikatsiya ovoz yoki alohida axborot uzatuvchilar: qog‘oz, yorug‘lik 
signaii (olov, chiroq), tovush yoki sim (telefon) orqali amalga oshirilar edi. 
Lekin bular nomukammal axborot uzatish vositalari boiganligi va moddiy 
vositachini talab qilganligi bois kishilar zaruratini qondira olmadi. 
Jamiyatda axborotni masofaga havo, efir orqali bevosita uzatishga ehtiyoj 
tobora ortib bordi. Radio texníkaviy tafakkur inqilobi mazmunidagi ana 
shunday vosita bo‘lib dunyoga keldi.
Radio ixtirochilari yangi kashfiyot — elektr tokidan foydalandilar. 
Elektming paydo bo‘lishidan ilgari, o ‘z navbatida, uning vujudga kelishi 
bilan bog‘liq boshqa kashfiyotlar ham dunyo yuzini ko‘rgan edi. Jumalistika 
fakulteti talabalariga bir vaqtlari matematika o'rgatilganida, ular ko’pmcha: 
«Bizga matematika nimaga kerak?* deb savol berishardi. Shunda javob 
qilishga to ‘g‘ri kelardiki, har qanday tabiiy, ijtimoiy yoki ruhiy hodisalar 
zaminida matematik modellar yotadi. Bu hodisalarning barchasi o ‘z asosida 
eng kamida saibiy va ijobiy zaryadlangan mikrozarrachalar darajasida 
tartiblashgan tuzilma (struktura)li oqimlar almashinuviga ega. Elektron- 
laming mazkur oqimlari esa matematik qonunlar asosida harakat qiladi. 
Qisqacha aytganda, bu dunyo istisnosiz yirik va kichlk shakllarga tegishli va 
mutanosib matematik modeüar asosida harakat qiladi.
XIX asr boshidayoq taniqli ingliz olim i Uilyam G am ilton vektor 
kattaliklar tizimini ishlab chiqib, ulami «kvaternionlar» deb atadi. Gam il­
ton o 'z asarlarining ikki jildini nashr qildi. Lekin bu asarlarda keltirilgan 
hisoblar juda mavhum bo'lganligidan G am ilton zamondoshlari ulam i 
darrov tan olavermadilar. M atematiklar m ehnatiga bunday munosabat 
oddiy hol edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kembrij universitetining professori va tarixda elektronlarning yara- 
tuvchisi va statik fizikaning m um toz asoschilaridan biri sifatida nom
qoldirgan Jeym s M aksvel salafi Gam iltou asarían ustida diqqat bilan ish 
olib bordi. Shunda m a ’lum boMdiki, U. Gam iltonning ikki matematik 
belgisi o ‘z yo'nalishi bo'yicha elektr tokini q o ‘zg‘atuvchi magnit kuchlari 
va elektr toki orasidagi o'zaro mutanosiblikni aniq ko'rsatib berar ekan, 
Maksvel bu b o g iiq lik n i o ‘rganib, ikki fizik-matematik tenglamani, aniq- 
rog‘i, ikki qism dan iborat bir tenglamani yaratdi. Keyinchalik bu tenglama 
elektrofizikaning fundam ental qonunlaridan biri bo‘Iib qoldi. Unda kichik 
hajmda elektrom agnit tebranishlar nazariyasi yoki boshqacha qilib 
aytganda, butun m agnetizm bilan elektr nazariyasi aks etgan edi. Maksvel 
tenglamasining yutug‘i shundaki, u universal metodologik xususiyatga ega. 
Bu yerda m ashhur fizik olim Lev Landauning: «Metod natijadan m uhim - 
roqdir, chunki u k o ‘p natijalar beradi*, degan iborasi qo‘i keldi. Maks- 
velning tenglam asiga tayangan holda keyinchalik ko‘plab ilmiy kashfiyotlar 
qilindi, ilgari m a ’lum b o ‘lmagan yoki tushunilmagan talaygina hodisalar 
o'rganildi.
Shunday kashfiyotlardan biri elektromagnit to ‘lqinlaming tajriba 
tarzidagi ochilishi b o ‘ldi. U ni taniqli nemis fizigi Henrix Hers 1888-yili 
Maksvel ta ’lim otiga asoslanib amalga oshirdi va elektr toki tebranishtari 
uning nomi bilan atala boshladi. Lekin Maksvel o ‘z nazariyasining amaliy 
tasdiqlanishigacha yashay olmadi, u mazkur voqeadan to'qqiz yil aw al 
olamdan o'tdi.
Keyingi yillar davom ida matematiklar, fiziklar, muhandis va kons- 
truktorlar butun Yevropa va Amerikada yangi, aw al ma’lum bo'lm agan 
hodisa - tok, elektrom agnit tebranishlar, elektr tarm og'i ustida ishlar olib 
borib, g‘aroyib ap parat va asboblar yaratdilar. Gers tajribasini amalda 
tatbiq etish ustida peterburglik olim — Kronshtadt minalar sinfi o'qituv- 
chisi, fizik Aleksandr Popov ham bu sohadagi izlanishlarini davom ettirdi. 
U dunyoda birinchi bo‘lib elektr signallarni masofaga simlarsiz uzatish 
asbobini yaratib, 1895-yil 5-may kuni o ‘z kashfiyotini Rus fizik texnik 
jamiyatining majlisida namoyish qildi va bu kashfiyotiga patent oldi. Shu 
bois ushbu sana Radio kuni sifatida tarixga kirdi. Radiotelegraf deb atalgan 
mazkur m oslam a faqat M orze alifbosining belgilarini, ya’ni, nuqta va tire 
shaklidagi qisqa signallar birikmasini uzata olar edi.
1900-yili A. S. Popov kashfiyoti amalda sinovdan o ‘tdi. 0 ‘shanda rus 
dengiz kuchlariga qarashli «General—admiral Apraksin» kemasi Fin 
ko'ifazidagi G ogland orolida suv osti qoyalariga o'tirib qolgandi. Kemadan 
uzatilgan xabar (signal)ni halokat sodir bolgan joydan 30 mil uzoqlikda 
joylashgan Aspe orolidagi rus zobitlari qabul qiladilar. Buni simsiz telegraf 
orqali bajarilgan birinchi radioxabar deb atash mumkin.
Albatta, faqat M orze alifbosini uzatish va qabul qilishgagina qodir 
apparatlar mutaxaissislarni qanoatlantirmasdu shuning uchun ular havo 
orqali inson ovozini ham uzatishga erishish borasidagi harakatlarini davom 
ettirdilar. N ihoyat, bunga qodir apparat XX asrning birinchi o*n yilligi 
oxiri-ikkinchi o ‘n yilligi boshlarida kashf qilinib, radiotelefon nomini oldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Darhaqiqat, bularning barchasi elektm ing ustunligidan foydalanish tufay- 
llgina paydo bo'ldi. Odamlar yuz yillar davomida harakatsiz yoki hara- 
katchan tasvimi qayd qilishga va xuddi ovozni uzatgandek uni ham
masofaga uzatishga intilgânlar.
A. 
Popov bilan bir paytda va unga bog‘liq bo‘lmagan holda italiyalik 
G . M arkoni ham radioni ihtiro qildi.
2-fasl.
Televideniening kashf qUinishi
XIX asrda matbuot texnikasining rivojlanishiga bag'ishlangan XIV 
bobda biz zamonaviy jurnalistika paydo bo‘lishining yana bir jihatiga — 
fotografiya ixtiro qilinishini tarixiga m urojaat etib, bu haqda batafsil hikoya 
qilgandik. Fotografiya to‘xtab qolgan lavha bo‘iib, harakatsiz hayotni, 
jurnalistlar tili bilan aytganda, rasm ni qayd qilar edi. Lekin harakatdagi 
tasvimi uzatishga bo‘lgan ehtiyoj ham o rta bordi. Buni aka-uka Ogyust va 
Lui Lyum’erlar 1895-yilning oxirida, aniqrog'i, 28-dekabrda amalga 
oshirishga muvaffaq bo'ldilar.
Lion shahrida fotomahsulotlar savdosi bilan shug'ullanuvchi otalariga 
yordamlashayotgan aka-uka m ahsulotning bir qismint sotish niyatida 
Parijga olib kelib, xaridorlarni jaib qilish maqsadida «Gran-kafe» erto‘la- 
sida namoyish uyushtiradi. Ular zam onaviy kinoproektorga juda o ‘xshash 
apparat yasashib, qisqa oraliq vaqt (intcrval)lar bilan birin-ketin korxona 
darvozasini, u yerdan chiqayotgan odam lam i, vokzaiga kirib kelayotgan 
poezdni suratga tushiradi. Keyin shu lavhani ishlab chiqib, b ir shaklga 
birlashtirib, apparatga o ‘matishadi. Ingichka yorug‘lik nuri bu tasvir orqali 
o ‘tganda, uning shakli devorda aks etadi. Natijada, devorda yaqqol 
ko‘rinib turadigan tasvir paydo bo‘ladi. Buning uchun maxsus qo‘yilgan 
kishi apparat dastagini aylantirib turgani bois kadrlar almashinuvi sodir 
bo‘ldi. Almashinuvnîiig ketma-ketligi va tezligi barcha olingan lavhalarni 
bir butun, tabiiy harakatchan shaklda ko‘rsatishga imkon beradi. Bu esa 
hayot haqiqatiga shunchalar o ‘xshash ediki, birinchi namoyishdayoq 
yurayotgan poezdni ko*rgan ba’zi odam lar vahima zo'rligidan o'rinlaridan 
turib, qochisliga tutinganlar. N ega deganda, bu yangl san’at turi ular 
uchun shu qadar kutilmagan hodisa b o ‘lgan. Aka-uka Lyum’erlar na- 
moyishiga o ‘zlari moMjallagan bir oydan ko'ra ko‘proq vaqt ketgan. Shu 
tariqa Parijdagi Kapusinlar xiyobonida joylashgan «Gran-kafe» kinoning 
tug'ilgan joyi bo‘lib qoldi.
Televideniening vujudga kelish tarixi — bu faqat radio bilan kinoning 
qo‘shilishi bo'lmay, ancha murakkabroq texnik yo‘lni bosib o ‘tdi. 1842-yili 
shotlandiyalik A. Beyn «faksimil telegramma*, ya’ni, tasvimi masofaga 
uzatishga qodir telegramma haqidagi fikrni ilgari surdi. 1862-yiti esa 
italiyalik D. Kozelli «kimyoviy telegraf»ni ixtiro qildi. Uning yordamida 
simlar orqali rasm yoki matnni uzatish mumkin bo'lgan (bu vaqtda hali 
fotografiya yaratilmagan edi). «Kimyoviy telegraf* Rossiyada ham yaratilib, 
Moskva va Peterburg orasidagi aloqa liniyasida sinovdan o ‘tkazildi va unga 
«pantotelegraf» nomi berildi. Tasvir ju d a uzoq vaqt uzatilganligi bots
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K ozelli kashfiyoti uning zam ondoshlariga ma’qul bo‘lmadi. N atijada, ixtiro
tez o rad a unutildi.
1876-yili Amerika tashkil topganligining 100 yiUigini mshonlash 
m unosabati bilan Filadelfiyada o ‘tkazilgan ko‘rgazmada ixtirochi Grexem 
Bell o ‘zi yaratgan «gapiruvchi telefon*ni namoyish etdi. 1890-yili birinchi 
15 ta obunachi AQSH kongressida o ‘tkazilayotgan saylovlar haqidagi 
axborotlarni tingladilar. Insonlam ing sim orqali birinchi muloqoti shu 
tariqa kechdi. Ko‘rib turganim izdek, u ham eng boshidanoq axborot
tashish uchun xizmat qildi. 
.
M atbuotdan farqli o ‘laroq rus olimlarining radio va televidenie 
yaratilishidagi o ‘m i ancha yuqoridir. XIX asming 80-yillarida rus biologi 
P I . Baxmetev va fransuz A ndrian di Payva bir-birlaridan xabarsiz, 
m ustaqi! ravishda tasvirni alohida nuqtalar va belgilarga ajratish kerakligi 
to ‘g‘risidagi fikrni ilgari surdilar. Mazkur fikr zamonaviy televideniening 
fundam ental qonuniga aylandi. P.I.Baxmetev tom onidan televideniega oid 
ishlab chiqilgan tizimga «telefotograf* deb nom berildi.
Boshqa 
ixtirolar singan 
televidenie 
ham qaram a-qaishiltklam i 
boshidan kechitxli. P.I.Baxm etev taklifini o ‘rganib chiqqan polshalik Pavel 
N ipkov tasvirni aylanuvchan lappak orqali nuqtalarga b o ‘lish g'oyasini 
ilgari surdi. Lappak aylana bo‘ylab (spiral) joylashgan teshikchalar 
ko‘rinishini olishi kerak edi. Lappakda 1 kv mm. li 30 ta teshikcha borligi 
va lappakning tez aylanishi natijasida kadr 30 qatorga b o iin ard i. «Nipkov 
lappagi» nom ini oigan m azkur moslama (Nipkov u paytda hali talaba)
1884-yili patentlashtirilgan. Keyinchalik u o ‘z ixtirosi haqida unutib 
yuboradi, lekin qizig'i shundaki, 1923-yUi, ya’ni oradan 40-yil o*tgach, 
nogahon tashkil qilingan ko‘rgazmalardan birida o ‘z ixtirosi namoyish 
etilayotganligining guvohi bo 'lib qoladi.
Fotoeffektning ochilishi fizika-kimyo fanida katta yutuq hisoblanadi. 
Buni M D U professori A.G. Stoletov 1888—89-yillarda amalga oshiidi. Iqti- 
dorli olim energiyaning bir turi (yorug'lik energiyasi)ni boshqa turga, y a m
elektr energiyasiga aylantirishga muvafTaq boidi. FotoefTekt hodisasi boshqa 
ko‘pchilik ixtirolarda, xususan, kinoda ovozga asos bo‘lib xizmat qildi.
1900-yili Parijda elektr tokiga baglshlab o‘tkazilayotgan binnchi 
xalqaro anjum anda Artilleriya akademiyasining elektrotexnika kafedrasi 
o ‘qituvchisi, rus qo‘shinlari shtabs kapitani K. Perski (millati bulg‘or) o ‘z 
nutqida ilk bor «televidenie» atamasini ishlatdi. Uning m a’nosi «uzoqni
ko‘rish*ni anglatardi. 
. 
. . .
1906-yili amerikalik olim Li de Forestning radiochirog i yordamida 
radio va televidenie yutuqlarini birlashtirishga erishildi.
Peterburg texnologiya instituti professori Boris ^ Rozing ko'pincha 
zam onaviy elektron televideniening asoschisi sifntida e ’tiro f etiladi. Umu- 
m an olganda, shunday, lekin harakatchan tasvirni uzatish ustida ish bir 
q an c h a mamlakatlarda baravariga davom etgan.
1907-ytli B. Rozing tasvirni uzatishda katod tm bkasini ishlatish 
g'oyasini patentlashtirdi. K atod trubka, ya’ni, elektron nur trubkasining 
o ‘zini angliyalik olim V. Kruks yaratgan boMib, keyinchalik nemis olimi K. 
Braun tom onidan takomillashtirildi. Rozing kiritgan yangilik shundan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iborat bo'ldiki, u elektr signaliarini yorug' nuqtalarga o ‘girish sxemasiga 
katod trubkani (zamonaviy tushuncha bo‘yicha teleekranni) qo'shdi. N ur 
katod trubkaning orqa de von, y a’ni ekran orqali harakat qilib, sekundning 
har bo‘lagida ekranda bir kichik nuqtani yoritar edi. Lekin num ing harakat