Jurnalistikasi

X V I/ bob.
XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDAGI 
TURKISTON MATBUOTI
XIX 
asr oxiri — XX asr boshida Turkistonda chiqib turgan gazeta va 
jumaHami yo‘nalishi va ijtimoiy-siyosiy mo‘ljallanganligiga qarab quyidagi 
turlarga ajratish mumkin: chorizm manfaatlarini ifodalovchi rasmiy 
matbuot («туркестанские ведомости», «Turkiston viloyatining gazeti», 
«Tujjor» gazetalari), jadidlar va mahalliy ziyolilaming xalq manfaatlarini 
himoya qilishga qaratilgan va hukumatga m o'tadil yoxud qat’iy muxo- 
liflikda boMgan gazetalari («Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Hurriyat», 
«Samarqand»); ko'proq ilmiy-ma'rifiy, maorifga oid adabiy-badiiy, pand- 
nasihat mazmunidagi nashrlar («Sadoi Turkiston», «Oyna» va boshqalar); 
turli firqalar, jamoat tashkilotlari, uyushmalarining gazeta-jurnaliari, shu 
jum ladan, rus tilida chiqadigan inqilobiy ijtimoiy-demokratik xarakterdagi 
nashrlar («Russkiy Turkestan*, «Zeravshan», har xil varaqalar va prok-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lamatsiyalar); rusiyzabon aholiga moijaUangan libera! madaniyatshunosiik 
yo‘nalish¡dag¡ m atbuot («Закаспийское обозрение», «Ашхабад», «Сред­
няя Азия», «Среднеазиатские курер*, «Ашхабадские вестник» va 
boshqaiar)1.
Bu davrda mintaqaning mahalliy aholisi Rossiyaning noan’anaviy, 
yaxshi tanish bo'lm agan m adaniyati, hayotiy amaliyoti, shu orqali esa, 
Yevropa m adaniyati bilan o ‘zaro munosabatga faol kirisha boshladi. Bosib 
olingan Turkiston bu yerda ch o r Rossiyasining mustahkamlanib, ta ’siri 
kucliaya borgan sari, bir tom ondan, hayotning turli sohalarini jadal- 
lashtirish, sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo'jaligi va madaniy-m a’naviy 
faoliyatini rivojlantirish, ikkinchi tom ondan, birlashish, o ‘z kuchlarini 
ozodlik va mustaqillik uchun kurashga yo‘naltirish tomon intila boshladi.
Bu mayllar va xususiyatlarning barchasi davriy matbuot sahifalarida, 
jurnalistlar, publitsistlar, m ashhur davlat va jam oat arboblarining asarlarída 
o ‘z aksíni topgan. 1870-yildan 1906-yilga qadar asosan ikklta gazeta 
«Туркестанские ведомости* va «Turkiston viloyatining gazeti» davriy 
m atbuotni 
rasmiylashtiruvchi 
b o ‘I¡b kelgan bó‘lsa, shundan 
keyin 
Turkistonda yuz bergan tarixiy voqealar sababli yangi vaqtli matbuot 
vujudga keldi. Tobora ayj olayotgan jadidlar harakati ta ’sirida yangidan- 
yangi gazetalar m aorif sohasidagi islohotlar himoyasiga turdilar. Ayni bir 
vaqtda ular mustamlakachi m a’muriyat faoliyatining salbiy tomonlarini 
tanqid ostiga ola boshladilar. Natijada, bunday nashrlar musodara qilindi, 
yopildi, ulam ing muharrirlari esa ta ’qib qilindi, javobgarlikka toitildi.
«Туркестанские ведомости* gazetasi - Markaziy Osiyoning birinchi 
m atbuot organi. 1870-yil 28-aprelda Toshkentda «Туркестанские ведо­
мости» gazetasining ilk soni nashrdan chiqdi. General-gubematorlik 
hokim iyatining m atbuot organi b o lg a n bu gazeta o ‘quvchilarni Turkiston 
m a’m uriyatining farmoyishlari va rasmiy hujjatlari bilan tamshtirishni, oq 
podsho qarorgohi bo'Igan Peterburg hayotidan xabarlami tarqatishni, 
m intaqa m adaniyati, turmushi va tarixiga oid materiallarni e ’lon qilib 
turishni o 'z oldiga maqsad qilib q o ‘ydi.
0 ‘zbekistonda davriy m atbuotning oyoqqa turishi Osiyodagi boshqa 
m am lakatlar 
bosma 
jurnalistikasi 
rivojlanishi 
bilan 
mushtarak 
xususiyatlarga ega bo'ldi. Masalan, XVIII asming ikkinchi yarmida Angliya 
tom onidan bosib olingan Hindistonda dastlabki harflari terilgan bosnia 
«Бенгал газет* 1780-yilda paydo bo'ldi. 1816-yiIda esa hindi, aniqrog'i, 
bengal G anchadxar Bxaktachariga tegishli o'sha nomdagi boshqa bir 
gazeta, ya’ni, «Бенгал газет* nashrdan chiqdi. 1826-yilda esa aholi 
aksariyat ko'pchiligining tili bo'Igan hindi tilidagi ilk gazeta nashr etildi.
«Туркестанские ведомости» gazetasi ham batamom uning mate- 
riallari xarakterini, yo'nalishi va mazmunini belgilab beruvchi mahalliy 
harbiy-m a’m uriy hokimiyat tasarrufida edi. N.A. Maev (1870—1892),
1 Эрнаиарои Т., Акбарои А. История печати Туркестана (1870-1925). Т.: 
« 0 ‘qituvchi», 1976.; Abduazizova N. Turkiston matbuoti tarixi. Т.: «Akadcmiya», 
2000 va boshqaiar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

А.Р. Romanovich (1892-1899), S.A. Geplener (1 890-1901), N .G . M a- 
liskiy (1901-1907) uning rasmiy muharrirlari bo'ldilar. Awaliga, gazeta . 
nomuntazam chiqib turdi, 1870-yilda uning atigi 17-soni chop etildi. 
Bora-bora oyiga u ch -to 'rl marta, so'ngra haflasiga b ir marta, 1907-yil 
iyuldan boshlab esa har kuni chiqa boshladi. «Туркестанские ведо- 
MOCTH»niug 
oxiigi soni 1917-yil 15-dekabrda chop etildi.
48-yillik faoliyati davomida hammasi b o ‘lib 640 ta soni chiqqan 
ushbu gazeta dastlab bir ming nusxada, ayrim paytlari (masalan, 1901- 
yilda) 2 -2 ,5 miitg nusxada nashr etib turildi. 0 ‘quvchilarining aksariyati 
Toshkent, Sirdaryo va Samarqandda boMib, nashr ham obuna, ham 
chakana savdo orqali