X V I/ bob.
XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDAGI
TURKISTON MATBUOTI
XIX
asr oxiri — XX asr boshida Turkistonda chiqib turgan gazeta va
jumaHami yo‘nalishi va ijtimoiy-siyosiy mo‘ljallanganligiga qarab quyidagi
turlarga ajratish mumkin: chorizm manfaatlarini ifodalovchi rasmiy
matbuot («туркестанские ведомости», «Turkiston viloyatining gazeti»,
«Tujjor» gazetalari), jadidlar va mahalliy ziyolilaming xalq manfaatlarini
himoya qilishga qaratilgan va hukumatga m o'tadil yoxud qat’iy muxo-
liflikda boMgan gazetalari («Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Hurriyat»,
«Samarqand»); ko'proq ilmiy-ma'rifiy, maorifga oid adabiy-badiiy, pand-
nasihat mazmunidagi nashrlar («Sadoi Turkiston», «Oyna» va boshqalar);
turli firqalar, jamoat tashkilotlari, uyushmalarining gazeta-jurnaliari, shu
jum ladan, rus tilida chiqadigan inqilobiy ijtimoiy-demokratik xarakterdagi
nashrlar («Russkiy Turkestan*, «Zeravshan», har xil varaqalar va prok-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lamatsiyalar); rusiyzabon aholiga moijaUangan libera! madaniyatshunosiik
yo‘nalish¡dag¡ m atbuot («Закаспийское обозрение», «Ашхабад», «Сред
няя Азия», «Среднеазиатские курер*, «Ашхабадские вестник» va
boshqaiar)1.
Bu davrda mintaqaning mahalliy aholisi Rossiyaning noan’anaviy,
yaxshi tanish bo'lm agan m adaniyati, hayotiy amaliyoti, shu orqali esa,
Yevropa m adaniyati bilan o ‘zaro munosabatga faol kirisha boshladi. Bosib
olingan Turkiston bu yerda ch o r Rossiyasining mustahkamlanib, ta ’siri
kucliaya borgan sari, bir tom ondan, hayotning turli sohalarini jadal-
lashtirish, sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo'jaligi va madaniy-m a’naviy
faoliyatini rivojlantirish, ikkinchi tom ondan, birlashish, o ‘z kuchlarini
ozodlik va mustaqillik uchun kurashga yo‘naltirish tomon intila boshladi.
Bu mayllar va xususiyatlarning barchasi davriy matbuot sahifalarida,
jurnalistlar, publitsistlar, m ashhur davlat va jam oat arboblarining asarlarída
o ‘z aksíni topgan. 1870-yildan 1906-yilga qadar asosan ikklta gazeta
«Туркестанские ведомости* va «Turkiston viloyatining gazeti» davriy
m atbuotni
rasmiylashtiruvchi
b o ‘I¡b kelgan bó‘lsa, shundan
keyin
Turkistonda yuz bergan tarixiy voqealar sababli yangi vaqtli matbuot
vujudga keldi. Tobora ayj olayotgan jadidlar harakati ta ’sirida yangidan-
yangi gazetalar m aorif sohasidagi islohotlar himoyasiga turdilar. Ayni bir
vaqtda ular mustamlakachi m a’muriyat faoliyatining salbiy tomonlarini
tanqid ostiga ola boshladilar. Natijada, bunday nashrlar musodara qilindi,
yopildi, ulam ing muharrirlari esa ta ’qib qilindi, javobgarlikka toitildi.
«Туркестанские ведомости* gazetasi - Markaziy Osiyoning birinchi
m atbuot organi. 1870-yil 28-aprelda Toshkentda «Туркестанские ведо
мости» gazetasining ilk soni nashrdan chiqdi. General-gubematorlik
hokim iyatining m atbuot organi b o lg a n bu gazeta o ‘quvchilarni Turkiston
m a’m uriyatining farmoyishlari va rasmiy hujjatlari bilan tamshtirishni, oq
podsho qarorgohi bo'Igan Peterburg hayotidan xabarlami tarqatishni,
m intaqa m adaniyati, turmushi va tarixiga oid materiallarni e ’lon qilib
turishni o 'z oldiga maqsad qilib q o ‘ydi.
0 ‘zbekistonda davriy m atbuotning oyoqqa turishi Osiyodagi boshqa
m am lakatlar
bosma
jurnalistikasi
rivojlanishi
bilan
mushtarak
xususiyatlarga ega bo'ldi. Masalan, XVIII asming ikkinchi yarmida Angliya
tom onidan bosib olingan Hindistonda dastlabki harflari terilgan bosnia
«Бенгал газет* 1780-yilda paydo bo'ldi. 1816-yiIda esa hindi, aniqrog'i,
bengal G anchadxar Bxaktachariga tegishli o'sha nomdagi boshqa bir
gazeta, ya’ni, «Бенгал газет* nashrdan chiqdi. 1826-yilda esa aholi
aksariyat ko'pchiligining tili bo'Igan hindi tilidagi ilk gazeta nashr etildi.
«Туркестанские ведомости» gazetasi ham batamom uning mate-
riallari xarakterini, yo'nalishi va mazmunini belgilab beruvchi mahalliy
harbiy-m a’m uriy hokimiyat tasarrufida edi. N.A. Maev (1870—1892),
1 Эрнаиарои Т., Акбарои А. История печати Туркестана (1870-1925). Т.:
« 0 ‘qituvchi», 1976.; Abduazizova N. Turkiston matbuoti tarixi. Т.: «Akadcmiya»,
2000 va boshqaiar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
А.Р. Romanovich (1892-1899), S.A. Geplener (1 890-1901), N .G . M a-
liskiy (1901-1907) uning rasmiy muharrirlari bo'ldilar. Awaliga, gazeta .
nomuntazam chiqib turdi, 1870-yilda uning atigi 17-soni chop etildi.
Bora-bora oyiga u ch -to 'rl marta, so'ngra haflasiga b ir marta, 1907-yil
iyuldan boshlab esa har kuni chiqa boshladi. «Туркестанские ведо-
MOCTH»niug
oxiigi soni 1917-yil 15-dekabrda chop etildi.
48-yillik faoliyati davomida hammasi b o ‘lib 640 ta soni chiqqan
ushbu gazeta dastlab bir ming nusxada, ayrim paytlari (masalan, 1901-
yilda) 2 -2 ,5 miitg nusxada nashr etib turildi. 0 ‘quvchilarining aksariyati
Toshkent, Sirdaryo va Samarqandda boMib, nashr ham obuna, ham
chakana savdo orqali
Do'stlaringiz bilan baham: |