Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

O‘zlashtirma gap

O‘zgalarning shakli o‘zgartirilib, mazmuni 

ifodalangan gapi 

o‘zlashtirma gap

 

deyiladi. O‘zlashtirma gap deb yuritiladigan 

sodda gap ko‘chirma gapli qo‘shma gap 

bilan ma’nodoshlik hosil qiladi. Masalan: 

Do‘stim O‘zbekiston yoshlar ittifoqiga 

a’zo bo‘lganligini mamnunlik bilan 

aytdi.

III. Yangi mavzu bayoni. 

1-topshiriq.

 

Berilgan matnni o‘qing. Uning mazmuni 

va asosiy g‘oyasi, matnning o‘zida va sarlavhada bu 

g‘oyaning ifodalanishini izohlang. 

Iftixor

Bir gal ancha olis safarga chiqishga to‘g‘ri keldi. 

Avval Germaniyaga uchdik. Undan Amerikaga. So‘ng 

Shveysariyaga. Keyin Angliyaga. Nihoyat Londondan 

Toshkentga  uchadigan  bo‘ldik.  Havo  kemasiga 

chiqishimiz bilan osoyishta va yoqimli ovoz yangradi: 

“Assalomu alaykum, xonimlar va janoblar! Sizlarni 

“O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi 

nomidan muborakbod etamiz!” Rostini aytsam, 

ko‘zimdan yosh chiqib ketdi. Bu so‘zlar mening tilimda, 

ona  tilimda  jarangladi!  Vatanimdan  minglab  chaqirim 

narida, tag‘in yuzlab xorijiy yo‘lovchilar o‘tirgan kemada! 

Aqalli mana shu holatning o‘zi uchun Istiqlolga ming 

bora ta’zim qilishga tayyorman! (O‘.Hoshimov)

2-topshiriq.

 

Taniqli tilshunos A.Nurmonovning 

“O‘zbek­ tilshunosligi­ tarixi”­ nomli­ asaridan­ olingan­

quyidagi parchani o‘qing. Undagi muallifning o‘ziga 

va Mahmud Koshg‘ariyga tegishli gaplar o‘rtasidagi 

munosabatni tushuntirishga harakat qiling.

Darhaqiqat, Mahmud Koshg‘ariy turkiy qabilalar 

yashagan hududlarni birma-bir kezib, ularning tilidagi 

farqli xususiyatlarni aniqladi, turkiy tillarni guruhlarga 

tasniflash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Mahmud Koshg‘ariy-

ning o‘zi bu haqida shunday yozadi: “Puxta qo‘llanma 

bo‘lsin deb, har bir qabilaning o‘ziga xos xususiyatla-

riga qiyosiy qoidalar tuzdim... Bu masalaga qiziqqan 

mutaxassislarga asarni qo‘llanma qildim”. (Mahmud 

Koshg‘ariy, “Devonu lug‘otit turk”)

O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning javoblari 

umumlashtirilib, yangi mavzu yuzasidan quyidagicha 

tushuncha beriladi:

BILIB OLING.

 Gaplar ketma-ketligining bog‘la-

nishlilik asosida og‘zaki yoki yozma shaklda yuzaga 

kelgan tarkibiy, mazmuniy va kommunikativ yaxlitligi 

bo‘lgan  matn  tilning  eng  yirik  birligidir.  Har  qanday 

matnda muayyan bir uslub voqelanadi. Shunga ko‘ra 

so‘zlashuv matni, ilmiy matn, rasmiy matn, badiiy matn 

va publitsistik matn farqlanadi. Odatda, matndagi yax-

lit mavzu-mazmun, asosiy g‘oya, muallifning maqsadi-

ga muvofiq uning nomi – sarlavhasi bo‘ladi. Muayyan 

bir kishi muallif bo‘lgan matnda boshqa matn lardan 

olingan katta-kichik parchalar bo‘lishi mumkin. Bun-

day  parchalar  ifodalanayotgan  fikrni  dalillash,  isbot

-

lash, boshqa fikrni ma’qullash yoki rad etish, tahlil va 

tanqid qilish, unga munosabat bildirish kabi turli maq-

sadlarda matnga kiritiladi. Bir matndan boshqasiga 

kiritilgan parcha iqtibos deb yuritiladi. Iqtiboslar har 

qanday nutq uslublarida ham kuzatilsa-da, ayniqsa, 

ilmiy matnda alohida o‘ringa ega. Ilmiy matndagi iqti-

boslar ilmiy matnning o‘ziga xos belgilariga aylangan. 

Badiiy matnda iqtiboslarning manbalari, ko‘pincha, 

ataylab yashiriladi yoki turli ishoralar bilan ifodalanadi, 

bunda  o‘quvchining  bilimlari,  umumiy  badiiy-ma’rifiy 

tasavvurlari, badiiy-estetik idrokini harakatga keltirish 

nazarda tutiladi. Badiiy matnga iqtiboslarning kiritilishi 

badiiy tasvir usulidir. Ilmiy matnda esa iqtiboslarning 

qayerdan olinganligi, kimga tegishliligi, manbasi aniq 

ko‘rsatilishi shart. Aks holda bu holat qonunan plagiat, 

ya’ni, adabiy o‘g‘irlik, ko‘chirmachilik hisoblanadi. Ayni 

paytda ilmiy odob qoidalariga ham mutlaqo ziddir.

Bunda o‘quvchilarning axborot bilan ishlash, o‘z-

o‘zini rivojlantirish, lisoniy, kommunikativ, milliy, 

umummadaniy va nutqiy kompetensiyalari shakllanadi.