Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Xususiyati­–­yo­adashtirib­olib­ketardi,­yo­og‘iz-burunni­

qiyshaytirib,­jinni­qilib­qo‘yardi”.­

(100-bet) 

Bu sariq qizcha – ajina, jin yoki yana boshqa nomlar 

bilan  atalgan.  Miflarning  paydo  bo‘lishida  kishilarning 

xayoliy o‘ylari ustunlik qilgan. Ibtidoiy muhit, jamiyat, 

turmush tarzi bunday qarashlarning paydo bo‘lishi va 

shakllanishiga turtki bo‘lgan.

“Otamga nimadir bo‘ldi” hikoyasida yana bir mifologik 

obraz qalamga olingan. 

“Ha,­ u­ yoqlarda­ dev­ nima­

qilsin?­Dev­o‘zimizning­tomonlarda­bo‘ladi.­Ishlamaydi,­

bahaybat gavdasini lo‘killatib, qorni ochganida g‘ordan 

chiqib keladi, tevarakdagi qishloqlarning odamlarini 

qo‘rqitib,­ qornini­ to‘yg‘izadi.­ Devning­ kiyimi­ ham­ yo‘q,­

belida lungi boylab, yalangoyoq yuradi. Xotini ham, 

bolalari ham bo‘lmaydi. Buning ustiga anchayin ahmoq 

bo‘ladi”.

Turkiy xalqlar mifologiyasining shakllanish ildizi 

“Avesto”ga borib taqaladi. “Avetso”dagi Axuramazda 

va Ahriman dev obrazlari, Axuramazda yonidagi 

Mitra, uning yordamchilari Asha, Sroashalar mifologik 

obrazlar sirasiga kiradi.

Manbalardan shu narsa aniq bo‘ladiki, miflar ezgulik 

va yomonlik negizida shakllangan. Mifologik obrazlarni, 

masalan, Dev obrazini ham ezgulikka xizmat qiluvchi va 

yovuzlikka xizmat qiluvchi obrazlarga bo‘lish mumkin. 

“Rustamxon” dostonida Momogul maston Qizil devdan 

Rustamni o‘ldirishini so‘raydi, ammo dev Momogul 

mastonning yovuzligini bilib, Rustamni o‘ldirmasdan, 

Momogul mastonni o‘ldiradi.

4

Nasriy asarga bu obrazni kiritish bilan ijodkor bola 

ruhiyatini, undagi otasi uchun qalbida kechayotgan 

qo‘rquvni,  xavotirni  aks  ettirib  beradi.  Hikoyadagi 

qahramon ertaklarda devni qanday tasavvur qilib 

o‘qigan bo‘lsa, hayotida ham xuddi shunday tasavvur 

qiladi. 

Adibning “Bog‘i Eram” hikoyasida ham mifologik 

obrazlar uchraydi. Hikoya nomining o‘ziyoq mifologiyaga 

daxldorligini ko‘rsatib turibdi. Bog‘i Eramni, rivoyatlarga 

ko‘ra, xudolikni da’vo qilgan Shaddod ismli podsho 

qurgan. Shayx Alouddin Mansur ma’lumotiga ko‘ra, 

bu afsonaviy bog‘ 300 yil davomida qurilgan. Bu 

bog‘ni qurdirgan podshoning o‘zi ham uni ko‘rmagan. 

U qo‘shin to‘plab, bog‘ni ko‘rishga ketayotgan paytda 

Alloh bo‘roniga duch keladi va yo‘lda vafot etadi.

Hikoyada  umr  daraxti  haqida  so‘z  boradi.  Umr 

daraxtining har bir bargi – bir kishining hayoti. U to‘kilib 

ketsa, inson umri ham yakun topadi. Asardagi qahramon 

bir lahza hushini yo‘qotgan paytda Bog‘i Eramda paydo 

bo‘ladi hamda undagi umr daraxtini ko‘radi. 

I.Sulton bu hikoyasi orqali kitobxonga inson umri 

o‘tkinchi  ekanini,  uni  behuda  sarflamaslik  lozimligini 

ta’kidlaydi.

Hikoyada  yana  bir  mifologik  obrazga  duch 

kelamiz. Bu – Semurg‘ obrazi. Semurg‘ qushi haqida 

ertaklarda ko‘p o‘qiganmiz. U qush ezgu niyatli ertak 

qahramonlariga yordam beradi. Hikoyada adib jannatni 

tasvirlar ekan, Semurg‘ qushi ham ezgulik ulashuvchi 

qush sifatida qahramonimiz ko‘ziga ko‘rinadi. 

“Qahramon” ertagida Semurg‘ Qahramonni yetti 

zulmatdan o‘tkazib qo‘yadi. Ayrim ertaklarda yer 

ostida yashaydi, ayrimlarida esa yer ustida. Bundan 

ko‘rinadiki, bu qush ikki olamni bog‘lab turuvchi qush 

ekan. Semurg‘ qushi ertaklarda oq rangda tasvirlanadi. 

Rus  adabiyotshunosi  K.V.Treverning  yozishicha, 

Ermitajda saqlanayotgan Sosoniylar davriga doir 

ko‘zada Semurg‘ yarim tuya, yarim qush qiyofasida 

tasvirlanadi. Shuningdek, uni uch oyoqli eshak 

qiyofasida  tasvirlovchi  miflar  ham  bor  ekan.

5

 O‘zbek 

adabiyotida ham Semurg‘ tinchlik, baxt-omad olib 

keluvchi qush sifatida tasvirlanadi. Shuning uchun ham 

ijodkorlarimiz bu obrazdan samarali foydalanadi. 

Folklordagi bunday mifologik obrazlar 

ajdodlarimizning orzu-intilishlari, hayoti, tasavvurlari, 

e’tiqodlari aks etgan qimmatli xazinadir. Shuning 

uchun ham bu obrazlar oradan qancha vaqt o‘tsa 

ham o‘zgarmasdan, yozma adabiyotimizda ma’lum bir 

vazifani  bajarmoqda.  Yozuvchi  I.Sulton  hikoyalarida 

ham folklorning hamma unsurlarini uchratish mumkin. 

Ijodkor bu unsurlardan o‘rinli foydalangan. Folklor 

motivlariga ijodkor tomonidan g‘oya saqlangan, shakl 

o‘zgargan tarzda yondashilgan.

Xulosa shuki, ijodkorning poetik mahorati o‘sishida 

ajdodlarimiz yaratgan ma’naviy merosning o‘rni 

beqiyos. Bunga I. Sulton hikoyalari yorqin misol bo‘la 

oladi.

1

I.Sulton. Hikoyalar. I jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom NIMU, 2017. 42-bet. (Ushbu manbadan olingan keyingi iqtiboslar 

sahifasi qavs ichida ko‘rsatiladi.) 

2

Jumaniyozov Bahromboy. O‘zbek xalq eposida yalmog‘iz obrazi. Fil.fan.nom. …diss.avtoref. – Toshkent, 1996. 

21-bet.

3

Снесарев Г.П. 

P

еликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. – Москва, 1969. – 

C. 115.

4

“Rustamxon” dostoni. – Toshkent: Cho`lpon, 2016. 107-bet.

5

Bu haqida qarang: G‘.Akromov. Totemistik miflar // O`zbek tili va adabiyoti. 1978. 3-son. 41-bet.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

35

Tadqiqotlar

Xorijiy  tilni o‘qitish metodikasida yozuvga to‘rtinchi 

nutq faoliyati turi sifatida juda kam e’tibor berilgan. G‘arbiy 

Yevropada  dastlab  yozuv  nutq  faoliyat  turining  psixologik 

xususiyatlari tadqiq etilgan. Aslida bu nutq faoliyat turi 

nafaqat yozuvga o‘rgatish, balki matnlarni tuzish, ya’ni fikrni 

yozma bayon etishni nazarda tutadi. Mazkur maqolada 

chet tili mashg‘ulotlarida ta’lim oluvchilarning matn tuzish 

malakalarini rivojlantirish maqsad qilib olingan. 

Metodist olimlarning fikriga ko‘ra, “Yozma nutq murakkab 

analitik-sintaktik faoliyatni ifodalashi bilan birga ulkan 

tarbiyaviy-rivojlantiruvchi omil sifatida ham qaraladi. Afsuski, 

bu nutq faoliyatining turi chet tilini o‘qitish amaliyotida 

hanuzgacha yetarli darajada qo‘llanilmayapti”[2]. 

Yozuv  eng  murakkab  nutq  faoliyat  turlaridan  biri 

hisoblanib,  “ilmiy  adabiyotlarda  u  fikrni  grafik  shaklda 

ifodalashni ta’minlovchi produktiv nutq faoliyat turi sifatida 

tavsiflanadi  (1:197).  Shuningdek,  deyarli  barcha  ilmiy 

manbalarda yozuvga ta’lim vositasi sifatida qaralib, og‘zaki 

nutq va o‘qishni egallashda yordamchi vazifasini o‘tab 

kelgan. Yozuvning maqsad va vazifasi borasida G‘arb chet 

til  o‘qitish  metodikasida  quyidagilar  aytib  o‘tilgan:  “Yozuv 

mashg‘ulotda ham vosita, ham maqsad bo‘lib kelishi 

mumkin. Yozuv nutq faoliyat turi mashg‘ulotlarida yordamchi 

vazifasini bajarishida barcha yozma mashqlar ya’ni, gap 

tuzish, diktant yozish, rolli o‘yinlarga tayyorgarlik ko‘rish, 

dialog tuzish va boshqalarda kuzatish mumkin. Yozuv ta’lim 

oluvchilar tomonidan yozma tarzda matnlarni tuzish, yozish 

uchun real sabab, ya’ni ma’lum mavzu yuzasidan shaxsiy 

fikrni aytish yoki yozuv o‘rnida qo‘llanuvchi holatlar bo‘lishi 

talab etiladi” (6: 249). 

E.N.Sovolovaning  fikriga  ko‘ra,  “Yozuvga  o‘rgatishning 

mazmuni turli bosqichlarda turfa bo‘ladi, lekin doimo 

ketma-ketlikka asoslangan holda oddiydan murakkabga 

qarab boriladi. Aynan shuning uchun ham maktab 

ta’limining boshlang‘ich va o‘rta bosqichlarida yozma nutqni 

shakllantirish ta’lim maqsadi deb qaralmaydi. Yozuv mustaqil 

nutq faoliyati turi sifatida faqat yuqori va yakuniy bosqichda 

qo‘llaniladi. Lekin yozma nutqqa bo‘lgan yo‘l ancha uzoq 

va murakkab. Yakuniy bosqichning muvafaqqiyati tayanch 

ko‘nikmalarning qay tarzda shakllanganligi bilan bog‘liq 

bo‘ladi” (3: 191).