Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Nizomiddin MAHMUDOV,
O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti 
direktori fi lologiya fanlari doktori, professor,
ILMIY MATNDA EKSPRESSIVLIK EHTIYOJI
Annotatsiya. 
Mazkur maqola ilmiy 
matndagi ekspressivlik masalasiga bag‘ish-
langan. Unda ilmiy matnlarda ham ekspres-
sivlik bo‘lishi haqidagi g‘oya ilgari suriladi va 
o‘zbek tili materiallari asosida isbotlanadi.
Kalit so‘zlar:
matn, ilmiy matn, ekspres-
sivlik, kommunikativlik, estetik vazifa.
Аннотация. 
Данная статья посвя-
щается вопросам показа экспрессивно-
сти в научных статьях. В ней выдви-
гаются идеи о существовании экспрес-
сивности в научных текстах, выводы 
обосновываются на основе материалов.
Ключевые слова:
текст, научный 
текст, экспрессивность, коммуника-
тивность, эстетическая задача.
Annotaion.
This article is devoted to 
the issues of expressiveness in scientifi c 
articles. Put forward the idea of the existence 
of expressiveness in the scientifi c texts and 
justifi ed on the basis of materials.
Key words:
text, scientifi c text, 
expressiveness, communicativeness, 
aesthetic task.
farqlash zaruriyatini qayd etar ekan, M.Yo‘ldoshev shunday 
yozadi: “Asosiy maqsad-mohiyatida kommunikativ vazifa ye-
takchilik qilgan matnni nobadiiy matn deb, asosiy maqsad-mo-
hiyatida estetik vazifa yetakchilik qilgan matnni esa badiiy 
matn deyish ma’qul”
3
. Rus tilshunosi N.S.Valgina nobadiiy va 
badiiy matnning muhim belgilari sifatida ko‘pincha quyidagilar 
qayd qilinishini aytadi: 1) inson faoliyati va matn o‘rtasida be-
vosita aloqaning mavjudligi/mavjud emasligi; 2) estetik vazi-
faning mavjudligi/mavjud emasligi; 3) mazmunning eksplitsit-
ligi/implitsitligi (tagma’noning mavjudligi/mavjud emasligi); 4) 
bir xil tushunishga yo‘nalganlik/bir xil tushunishga yo‘nalma-
ganlik; 5) real borliqni aks ettirishga yo‘nalganlik/noreal bor-
liqni aks ettirishga yo‘nalganlik (badiiy matnlar real borliq mo-
delini emas, balki ongli ravishda ataylab tuzilgan ehtimoliy real 
borliq model larini namoyon qiladi). U ayni paytda badiiy matn 
assotsiativ-obrazli tafakkur qonunlari asosida, nobadiiy matn 
esa mantiqiy tafakkur qonunlari asosida tuzilishini, badiiy matn 
inson shaxsining emotsional sezgisiga, nobadiiy matn esa in-
tellektual jihatiga ta’sir qilishini va, nihoyat, bu ikki tip matnlar 
vazifasiga ko‘ra farqlanishi, ya’ni nobadiiy matn kommunika-
tiv-informatsion, badiiy matn esa kommunikativ-estetik vazi-
falarga xizmat qilishini alohida ta’kidlaydi.
4
Bir-biridan tamo-
man farqli bo‘lgan o‘zbek va rus tillariga oid matnlar borasidagi 
ikki olimning mulohazalari bir-birini to‘ldiradi. 
Albatta, nobadiiy matnlar tipologiyasida ilmiy matnlar alo-
hida o‘rin tutadi, kommunikativ-informatsion vazifa bajarishga 
xoslangan ilmiy matn kommunikativ-estetik vazifa uchun xos-
langan badiiy matndan mohiyatan keskin farq qiladi. Ammo 
alohida ta’kidlash joizki, bu fi krlardan ilmiy matnga estetiklik 
yoki, aytaylik, ekspressivlik umuman xos emas, ilmiy matn eks-
pressivlikdan mutlaqo xoli, degan xulosa chiqarish to‘g‘ri emas.
Aniqki, badiiy matndagi ekspressivlik darajasi bilan ilmiy 
matndagi ekspressivlikni tenglashtirib bo‘lmaydi, ammo bu 
ilmiy matnga ekspressivlik mutlaqo begona degani emas. 
Shunga qaramasdan, ko‘pchilik nazarida ilmiy matn ekspres-
siyasiz bo‘lishi kerak, degan bir yanglish qanoat shakllangan, 
hatto ayrim tadqiqotchilar o‘z ilmiy izlanishlari bayonida im-
kon qadar ekspressiv ifoda va tasvirlardan qochishga harakat 
qiladilar. Ilmiy uslubning aniqligi, mantiqiyligi, neytralligi kabi 
bir qancha sifatlari go‘yoki ekspressivlik-emotsionallik ifodal-
anishiga monelik qiladiganday talqin qilinadi, shu tasavvurga 
ko‘ra bu uslubda bitilgan matn tili anchayin “quruq”, “shirasiz” 
bo‘lib qolishi ham hech kimga sir emas. Bunday matnlardagi 
axborot bayonining tili, ifoda tarzi aksar hollarda o‘quvchida 
huzur va hayrat uyg‘otmasligi ham bor gap. 
Rus tilining ilmiy uslubini tavsifl ar ekan, O.A.Krilova quyi-
dagi qat’iy hukmlarni bayon qiladi: “Rus tilining ilmiy uslubiga 
emotsional-ekspressiv bo‘yoqdorlik begonadir. Ilmiy uslubga 
xos bo‘lgan leksika ham, morfologik shakllarni tanlash ham, 
Tadqiqotlar

---