|
a
tárizde
(botanika),
qısqa i tárizde
(troktor)
ayrıladı. Sonıń ushın bul únli qatnasqan
ruscha-internacional sózler álipbeni oqıtıw dáwirinen soń oqıw barısına kirgiziledi.
A
sesti
báhár, soraw
usaǵan sózlerde
o
tárizinde,
mashqala
usaǵan sózde
i
sestine jaqın bolıp aytıladı, lekin
a
jazıladı.
Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız sesler bar. Jazıwda olar 25 hárip penen
belgilenedi:
olardan
2
hárip
birikpesi,
23
óz
aldına
hárip
penen belgilenedi. Olar tómendegiler: b, v, g, ǵ, d, j
,
z, y, k, q, 1, m, h,
n, ń, p, q, r, s, t, w, f, x, c, sh, ch. Dawıssız seslerdi úyretiwde
de belgili tártipke, talapqa tiykarlanıladı.
Dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasınan jasaladı. Usı
ózgesheligi boyınsha dawıssız sesler shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi.
Qaraqalpaq tilinde
b, d, g, ǵ, j, z, v, p, t, k, q, sh, s, c, ch, f, x, h, m, n, ń, r,
y, w, l
sesleri dawıssız seslerdi ańlatadı. Olardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa
aǵımı sóylew aǵzalarınıń qanday da bir jerinde tosqınlıqqa ushıraydı. Olar buwın
quray almaydı. Qaraqalpaq tilinde dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń
qatnasıwına qaray, jasalıw ornına qaray hám jasalıw usılına qaray toparlarǵa
bólinedi.
Álipbe dáwirinde dawıssız sesler menen tanıstıriwdı sonor, yaǵnıy
shawqımlı sesler menen baslaw maqsetke muwapıq boladı. Sebebi sonor dawıssız
seslerdi buwın hám sóz quramınan ajıratıp alıw ańsat. Lekin
ń
sonor dawıssız
sestin álipbe dáwiriniń aqırǵı basqıshında úyreniliwi maqsetke muwapıq boladı.
25
Sh
dawıssız sestin bildiriwshi sh háribi birikpesi de
s
hám
h
háribi menen,
ch
dawıssız sestin bildiriwshi
ch
háribi birikpesi de
c
hám
h
háribi menen
tanıstırılǵannan soń úyretiledi. Oqıwshılar bul hárip birikpelerin bir pútin ses
sıpatında oqıw hám jazıwǵa kóniiwleri lazım.
Únsiz jubı bar únli dawıssız seslerdiń aytılıwı
(b-p, d-t, v-f, g-k
,
z-s
usaǵan)
haqqında dáslepki ámeliy túsinikler payda etiledi, olardıń aytılıwı hám jazılıwına
itibar qaratıladı.
X
hám
h
dawıssız sesleriniń aytılıwı hám imlásı haqqında da dáslepki
túsinikler beriledi, olardı parıqlaw boyinsha arnawlı shınıǵıwlar da ótkeriledi.
Álipbeni oqıtıw barısında háriplerdiń 4 túrli (baspa, jazba, bas hám kishi)
forması hám olardıń qollanılıw ornı úyretiledi.
Oqıwshılardı oqıwǵa úyretiw buwın tiykarında alıp barıladı. Buwınlap
oqıwǵa úyretiw ushın sózdi buwınǵa bóliw, buwın shegarasın anıqlawǵa úyretiw
júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıwshılar sózlerdi
buwınlarǵa durıs ajrata alsa, onda bala oqıw kónlikpesin de jaqsı iyelep aladı.
Sóylew waqtında sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı.
Buwındı dawıslı sesler jasaydı. Bir sózde neshe dawıslı ses bolsa, sonsha buwın
boladı. Máselen:
balalar
sózinde úsh buwın bar, sebebi úsh dawıslı ses bar.
Buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw
tártibine qaray qaraqalpaq tilindegi buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın hám qamaw
buwın bolıp bólinedi.
Tek bir dawıslıdan ibarat bolǵan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslı
seske tamamlanatuǵın buwın
ashıq buwın
dep ataladı. Mısalı:
a-ta, a-pa, ke-l, je-ti,
da-la-da
sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwınlar. Solay etip ashıq buwın tek
bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń
dizbeginen) turıwı da múmkin. Qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen
quralǵan sózler júdá az gezlesedi. Mısalı:
ta, a, je, de
usaǵan az sandaǵı sózler
ashıq buwınnan turadı. Dawıssız - dawıslıdan ibarat bolǵan eki fonemalı buwınlar
26
kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beridi:
xa-lıq, bas-
la-ǵan, bas-shı
hám t.b.
Dawıslıdan baslanıp bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske
tamamlanatuǵın buwın
tuyıq buwın
dep ataladı. Mısalı:
ay, as, aq, at, ant
sıyaqlı,
ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa
sózleriniń birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay
etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. Úsh fonemalı tuyıq
buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq
buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi qaraqalpaq tilinde sózlerdiń ortasında hám
aqırındaǵı buwınnıń basında dawıslı ses jumsalmaydı.
Qanaat, zúráát, saat
sıyaqlı
sózlerdi esapqa almaǵanda (olar da
qanahat, zúráhát, saǵat
túrinde aytıladı)
túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten
onday pozitsiyalarda tuyıq buwın gezlespeydi.
Dawıssızdan baslanıp bir yamasa qatara eki dawıssız seske
tamamlanatuǵın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuǵın
buwın
qamaw buwın
dep ataladı. Qamaw buwın kóbinese úsh fonemadan,
sheklengen jaǵdayda tórt fonemadan turadı. Ol jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi.
Yaǵnıy sózdiń basında da, ortasında da, aqırında da jumsala beredi. Mısalı:
jas, ba-
lıq, ba-la-lar, bas-shı-lıq
hám t.b.
Oqıwdıń dáslepki basqıshında orfografiyalıq oqıwdan paydalanıladı, áste-
aqırın orfepikalıq oqıw kónlikpeleri qáliplestiriledi. Aytılıwı jazılıwına say
kelmeytuǵın sesler qatnasqan sózler aldın orfografikalıq, soń orfoepikalıq túrde
oqıp beriledi hám olardıń oqılıwı menen jazılıwı salıstırıladı. Oqıwshılar belgili
dárejede túsinikke iye bolǵanlarınan soń orfoepikalıq oqıw shınıǵıwları ótkeriledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
