Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıw sabaqlarına qoyilatuǵın tiykarǵı talaplar 
Baslawısh klass oqıwshıları menen ótkiziletuǵın “Álipbe” sabaǵı barısında 
álipbeni oqıtıwǵa baylanıslı tiykarǵı pedagogikalıq talaplar tómendegilerden ibarat:
1. Muǵallimniń sózi anıq hám túsinikli, oqıw materialları balanıń jas 
ózgesheliklerine say jeńil, qolaylı bolıwı tiyis. Lekin oqıw matеrialları hádden tıs 

---

45
jeńil de bolmawı kerek, onday waqıtta balanıń oqıwǵa degen qızıǵıwshılıǵı tez 
sóniwi múmkin. Bunnan tısqarı sabaqlıqtıń, kórgizbe qurallardıń dizaynide ráńbe-
ráń balanıń qızıǵıwshılıǵın arttırıp ózine tartatuǵın bolıwı lazım. Sonıń menen 
birge oqıw materialları qıyın bolmawı da kerek, sebebi balanıń shaması jetpeytuǵın 
qıyın material balanı tez sharshatadı hám oqıwǵa bolǵan talabı páseyip ketedi. 
Solay etip, oqıw materialları balaǵa túsinikli bolıp ol túsiniklilik talabı bolǵan 
“jeńilden-awırǵa”, “belgiliden-belgisizge”, “jaqınnan-alısqa” degen didaktikalıq 
principler arqalı ámelge asadı. 
2. Sawat ashıw dáwirindegi tiykarǵı oqıw materialları: jeke sózler, sóz 
dizbekleri, gápler, gáp birikpeleri. Bul materiallar balaǵa tanıs bolıwı hám onıń jas, 
jeke, fiziologiyalıq hám psixologiyalıq ózgesheliklerine say bolıwı lazım. Sonıń 
menen birge bul materiallar balaǵa tanıs bolıwı menen birge sóz dizbekleri menen 
gáplerdegi ses hám háripler de balaǵa tanıs, túsinikli hám ańsat bolıwı tiyis. 
Demek hár bir sóz tanıs hám aytılıwı jaǵınan jeńil bolsa bul sózdi oqıw da, jaziw 
da jeńil boladı bala oqıw materialın tez meńgeredi. Eger sóz balaǵa tanıs emes, 
uzın hám aytılıwı qıyın bolsa, onday sózler jańa oqıw hám jazıwdı úyrenip atırǵan 
balaǵa túsiniksiz, qıyın boladı. Bunday jaǵdayda álipbeni oqıtıw basqıshına jańa 
qádem basqan oqıwshılardıń oqıwǵa degen ıqlası tómenlep ketedi.
Sawat ashıw basqıshına jańa qádem basqan oqıwshılarǵa tanıs sózlerge 
qorshaǵan ortalıqtaǵı ózleri kúnde kórip júrgen zatlardıń atları, olarǵa tanıs 
túsinikler hám aynala átiraptaǵı adamlardıń atamaları kiredi. Bul zat hám kórinisler 
balaǵa qansha tanıs bolsa, olardıń atları da soysha tanıs boladı. Demek sawat ashıw 
dáwirinde oqıwshılarǵa abstrakt túsiniklerdi emes, al konkret túsiniklerdi 
bildiretuǵın sózler úyretiliwi lazım boladı. 
3. Álipbe sabaqlıǵına qoyılatuǵın tiykarǵı pedagogikalıq talaplardıń biri - 
kórgizbelilik. Bul talap baslawısh mektep tájiriybesinde burınnan qollanılıp 
kiyatırǵan bilimlendiriw diziminiń barlıq muǵallim hám pedagog-xızmetkerlerdiń 
húrmetine bólengen dástúrge aylanǵan, turaqlı túrde qollanılatuǵın usıl. Bul usıl 

---

46
házirgi texnikalıq qurallar hám jańa pedagogikalıq texnologiyalardıń háwij alıp 
rawajlanǵan dáwirinde de ráńbe-ráń slaydlarda, multimediya hám vidio 
kórinislerde de qollanıladı. Shınında da, ásirese baslawısh klasslarda kórgizbe 
qurallarsız birde bir sabaq ótkerilmeydi dese boladı. Óytkeni “Álipbe”ni oqıtiw 
barısında hár qıylı (kespe háripler hám buwınlar, magnit taxta, kartochkalar, 
tablicalar,predmetli hám syujetli kartinkalar, hárip lentası, kartonnan islengen 
tasma, hárip kassası, sxemalar, tarqatpa materiallar, hár túrli súwretler) kórgizbe 
quralları oqıwshılardıń qabıllaw ózgesheligine say oqıw materialları bolıp tabıladı. 
Álipbeni oqıtiw sabaqlarında qollanılatuǵın kespe háripler, tablicalar, sxemalar, 
oyınshıqlar, túrli zatlıq modeller, mulyajlar, jeke zatlardıń kórinisleri hám syujetli 
súwretler, plakatlar, hár túrli didaktikalıq materiallar – hár bir sabaqtıń sapasın 
arttıratuǵın eń tiykarǵı qurallar bolıp esaplanadı. Bularsız “Álipbe” sabaǵın kóz 
aldımızǵa keltire almaymız. 
Taǵı bir toqtalıp ketetuǵın másele, kórgizbe qurallardı tek atına ǵana mázi 
qollansa da jaqsı nátiyje bermeydi, kórgizbe qurallardı durıs hám óz ornında 
paydalanıw lazım. Oqıwshılarǵa hesh nárse túsindirmey tek kórgizbe qurallar 
menen klasstı toltırıp ildirip qoyǵan menen oqıwshınıń ańına olar ózlerinen ózleri 
jetip barıp, sińip ketpeydi. Bunnan tısqarı kórgizbe qural túrlerın hádden tıs 
qollanıp, sabaqtı awırlatpay, oǵan berilgen waqıttı bosqa jibermey, yamasa 
oqıwshıǵa jazıwdı úyretpey, sabaqtı awızsha ótiw menen sheklenbey hár bir 
minuttan únemli paydalanıwdı baslawısh klass muǵallimleri jobalastırıp qoyıwı 
lazım. Kórgizbeli qurallardan durıs, óz ornında paydalanıw muǵallimniń 
kreativliligine, pedagogikalıq sheberligine, dóretiwshilik qábiletine hám jumıstı 
jańa pedagogikalıq texnologiya usıllarınan keńnen paydalanıp júrgiziw dárejesine 
de baylanıslı. 
4. Oqıw materiallarınıń tálim-tárbiyalıq mánisi. Sawat ashıwǵa úyretiw 
dáwirinde, ásirese “Álipbe” sabaqlarında oqıwshılardıń bilimin, oy-órisin hám 
oqıw iskerligin arttırıw ushın eń kerekli maǵlıwmatlar beriw menen bir qatarda 

---

47
olardı adamgershilikke, gózzallıqqa, miynetti súyiwge hám joqarı ruwxıy 
pazıyletlerge bólendirip tárbiyalaytuǵın oqıw materialları usınıladı. Sabaqlıqta 1-
sentyabr – Ózbekistan Respublikasınıń ǵárezsizlik kúni, jayna-jasna tuwılǵan 
úlkem Qaraqalpaqstan!, elimizdiń gerbi hám bayraǵı, ǵárezsiz Ana Watan, 
respublikamızdıń ruwxıy miyrasları anıq berilgen materiallar hám balalar 
ádebiyatı, xalıq awızeki dóretpeleriniń úlgilerinen paydalanıp sabaq barısında 
gúrrińlesiw ótkiziw álipbeni oqıtıw dáwiriniń tiykarǵı waziypalarınıń biri bolıp 
tabıladı. Demek oqıwshılarǵa ápiwayı bilim tiykarların beriw menen birge hár 
tárepleme jetik insan etip tárbitalaw maqseti de júzege asırılıwı lazım. 
Tallawǵa arnalǵan hár bir jeke sózler hám gáplerdiń ózi de tek túsinikliligi 
jaǵınan ǵana emes mazmunı jaǵınan da bilim, tálim-tárbiya beriw talaplarına say 
bolıwı dárkár. 
Jeke jumıs. “Álipbe” sabaǵında hár bir oqıwshı menen júrgiziletuǵın jumıs 
májbúriy túrde qollanılatuǵın eń tiykarǵı usıllardıń biri bolıp tabıladı. Mektepke 
balalar hár túrli dárejedegi tayarlıq penen keledi. Mısalı, olardıń gey birewleri 
balalar baqshasında tárbiyalansa, taǵı basqaları repetitorlarǵa, hár túrli tayarlıq 
otınlarına, al kópshilik bólegi shańaraq jaǵdaylarında úylerde tárbiyalanǵan boladı. 
Usıǵan baylanıslı birinshi klass oqıwshılarınıń fiziologiyalıq, psixologiyalıq hám 
jeke ózgeshelikleri: qabıllawı, oylawı, dıqqatı, is-háreketi hám den sawlıq 
jaǵdayları hár túrli bolıp keledi. 
Bul dáwirde bala ele oyın iskerliginen oqıw iskerligine tolıq óte almaydı, 
balada oyınnan oqıw miynetine, juwapkershilikke ótiw processi júz beredi. Sol 
sebepli muǵallim hár bir balanıń jeke hám psixologiyalıq ózgesheliklerin esapqa 
alıp hár qaysısı menen jeke jumıs alıp barıwı tiyis. Eger muǵallim oqıwshı menen 
jeke jumıs alıp barmasa balaǵa birdey bilim beriw haqqındaǵı talabın orınlawı 
qıyın boladı.

---

48
1.
Baslawısh klasslarda sawat ashıwǵa baylanıslı tiykarǵı pedagogikalıq 
talaplar nelerden ibarat? 
2.
Sawat ashıw dáwirindegi tiykarǵı oqıw materialları nelerden ibarat? 
3.
Álipbe sabaqlıǵına qoyılatuǵın tiykarǵı pedagogikalıq talapları nelerden 
ibarat? 
4.
Oqıw materiallarınıń tálim-tárbiyalıq mánisi nelerden ibarat? 
5.
Muǵallim oqıwshı menen jeke jumıstı qalay alıp baradı?