|
39
Álipbeni oqıtıw metodıkası tariyxına sholıw
Házirgi kúngi sawat ashıwǵa úyretiw metodlarına tiykarınan hárip, buwın,
ses, putin sezler analitikalıq, sintetikalıq, analitika-sintetikalıq metodlar kıredi. Biz
endi usı oqıtıw metodlarıniń tariyxına qısqasha toqtap ótemiz.
Hárip metodı
. Bul metod bunnan 2000-jıllar burıy Greciya menen Rimde
qollanılǵan. Bul Evropada XV ásirdiń ortalarınan baslap, XIX ásirdiń ekinshi
yarımına shekem qollanılǵan, al Rossiyada XVI ásirdiń ortalarınan, XIX ásirdiń
ekinshi yarımına shekem qollanılǵan. Buniń tiykarǵı mánisi dáslep háripti úyrenip,
keyin háripti háripke qosıp oqıw. Bunday jol menen háripti úyrengennen keyin
jazıwdi úyretiwge ótedi. Bunday etip oqıw menen jazıwǵa úyretiw bir neshe jıl
dawam etken. Bul háripler menen buwınlardı yadlaw jolı menen ǵana iske asqan.
Sonlıqtan sawat ashıwǵa úyteriw bir neshe jıllar dawam etken. Bunday oqıtıw
sistemasındaǵı qıyıpsılıqlı boldırmaw maqsetinde bunnan qolaydı dep tabılǵan
buwın metodınıń payda bolıwına alıp keldi.
Buwın metodı
hárip metodına qaraǵanda bir qansha ózgeshelikke iye.
Dáslep bunda da bir neshe hárin penen tanıstırıladı keyin buwın principine ótedi.
Bunda háripti háripke qosıp oqımay, muǵallim buwınlardı aytadı, oqıwshılar onıń
izinen tákirarlaydı hám
yadlap qaladı. Bunda dáslep tanıs sózler ústinde buwın
boyınsha analizleydi. Keyin sintetikalıq metod penen sózdi oqıydı. Usınday
shınıǵıwlar ústinde islegennen soń qısqa gápler oqııwǵa ótedi. Qaraqalpaqstanda
burınları eski mekteplerde bul metod keńnen qollanılǵan, sebebi háriplerdiń ózi de
dawıslı ses penen dawıssız sestiń birigiwinde (álip, be, te, se, ze) qollanılǵan.
Bul metod házip metodına qaraǵanda bir qansha qolaylı metod dep
esaplanıldı. Sebebi, oqıwshılar buwınlardı tez yadlap, ózleriniń tanıs sózleri
ústinde isley aladı. Biraq sózge buwın, hárip boyınsha analiz jasay almaǵanlıqtan
hárip, buwın, sózlerdiń mánisin ańǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Bul túsinik
oqıw principine qarama-qarsı qubılıs boldı.
40
Seslik metodı
nıń tiykarǵı maqseti sózdiń seslerin úyretiw hám onnan keyin
háriplerdi úyretiw bolıp tabıladı. Bunda dáslep muǵallim gáp ishindegi sózlerdiń
sesleri menen tanıstıradı. Keyin sol seslerdiń háribin kórsetedi. Onnan keyin tanıs
sózlerli usı principke súyenip oqıtadı, keyin jazıwdı úyretedi.
Bul metod dáslep XVI esirde Valentin İkel`zamer tárepinen usınıldı. Al
Batıs Evropada XVIII ásirdıń ekinshi yarımında taralǵan, al XIX ásirdiń baslarında
bul Rossiyaǵa taraydı.
Bul metodtı qollanıwda sol dáwirde hár qıylı kóz-qaraslar boldı. Ayırım
pedagoglar sawat ashıw dáwirinde sóz, ses, háripti úyretip, onnan buwın, sóz
quraw principine qaray barsa, geyparaları sóylewden, sóz, sózden buwın, ses,
háripti úyretiw principine qaray bardı, al úshinshi bir toparı eki principti aralastırıp
alıp bardı. Juwmaǵında seslik analitikalıq metod, seslik sintetikalıq metod, seslik
analitika-sintetikalıq metodları menen jumıs alıp barıw máselesi kelip shıqtı.
Seslik analitikalıq metodı
nda bir gáp alınadı sonnan sózler bólinip alınadı.
Olar óz gezeginde buwınlarǵa bólinedi, buwın seslerge, háriplerge bólinip
kórsetiledi. Nátiyjede oqıwshılar ayırım háriplerdi bilip aladı.
Bunday metod penen islew ushın bir gáp ústinde islewge qansha waqıt
ketetuǵınlırı belgili. Hár bir sóz ústinde bólek-bólek islewge tuwra keledi. Bunda
da oqıwshınıń yadlaw, kóriw procesleri belsene qatnasadı, túsiniw procesi passiv
halda xızmet etedi, sonlıqtan oqıwshınıń sanasınıń rawajlanıwı da passiv jaǵdayda
boladı.
Seslik sintetikalıq metodtıń tiykarı dáslep sesderdi úyreniwden baslanadı.
Sonnan keyin tanıs háriplerge qarap seslerden buwın, buwınlardan sózler jasaw
principine ótedi. Seslik sintetikalıq metodtıń negizin salǵan nemec pedagogi
G e n r i x Stefani (1761—1850) boldı. XIX ásirdiń 60-jıllarına kelgende
Rossiyada seslik sintetikalıq metodtı N. A. Korf sawat ashıw barısında qollanıwdı
usındı. Bul metod penen sawat ashıwǵa úyretiw ayırım ses hám háripler menen
tanıstırıwdan baslanadı. Bir neshe ses hám háriplerdi úyrengennen keyin olardan
41
buwın hám sózlerdi qosıp oqıw hám jazıp úyretiw talap etiledi. Usınday háripler
menen bildirilgen seslerdi aytıp barıw barısı oqıw dep júrgizildi. Bul metodtıń
tiykarǵı kemshiligi-seslerdi sóz dep, buwınnan bólip alıp, jeke úyretiwinde, seslik
sintez usılın tiykarǵa alıp, al seslik analiz metodın qollanbawında bolıp tabıdadı.
Negizinde, bunday tek seslik sintetikalıq metodtı qollanıp oqıw oqıwshılardıń bir
tárepleme úyrenip,
al
onıń negizine túsinip otırıwına sol arqalı oqıwshılardıń
sanasınıń rawajlanıwına tásir jasawına múmkinshilik bermeydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
